Text
Z
A
R
C
H
B U D O W N I C T W O
I
W
U
M
WIEJSKIE
Badania prowadzone
W
O K O L I C Y
(ilość
i wiek)
obiektów
wiadomo
—
nie wszędzie
ilościach
umożliwiających
b l e m u . Przyjmując
we
w
od stanu
terenie,
przetrwały
właściwą
tym
te —
m a małe możliwości
j a k a nastąpiła w
feudalnym
budownictwie
a
jak
ludo
zgłębienia
pomiędzy
zniesieniem
pro
zajmujących
się
ewo
późnym
pańszczyzny.
S
T
czych.
O
R
ale
Jest
Y
W
C
Z
N
POŁOWIE
E
G
XVIII
opisach zagród
do t e g o z a g a d n i e n i a
Inwentarz
bydła
dwudniowych
wrócę przy
brzeziński
i sprzężaju,
nie
jaka
nych gospodarstw.
i
w
wyraźne
trzydniowych,
omawianiu
precyzuje
była
O
WIEKU
O t y m , że t a k i s t o t n i e b y ł o , p r z e k o n u j ą
różnice w
odpowiednich
za p u n k t wyjścia b u d o w n i c t w o
zagadnieniem
okresem
zacho
interpretację
z 2. poł. X I X w . , większość b a d a c z y
lucji,
a
w
I
C Z Ę S T O C H O W Y
n a d t r a d y c y j n ą architekturą l u
dową uzależnione są p r z e d e w s z y s t k i m
wania
H
zagród.
niestety
posiadaniu
ilości
poszczegól
P r z y k a ż d y m z n a j d u j e się t y l k o n o t a ,
że chłop p o s i a d a w ł a s n e b y d ł o l u b w ł a s n y zaprząż i b y d
ło.
N i e mając
tych
z innych wsi. W
wójtostwa
danych
posłużymy
Siedlcu w
posiadali
się
przykładami
1778 r . p o d d a n i należący d o
po 2 własne
woły
l u b konie;
tyle
oczywiste,
że z m i a n y w s z ę d z i e musiały zajść i n i e w j e d
s a m o m i a ł w 1746 r . S t a c h J a k u b c z a k w Ż u r a w i u , n a t o
nakowym
nasileniu. Siedzenie
miast Mateusz
nalnych
obiektów jest j e d n a k
łem
wcześniej .
Najbardziej
jest
wyszukiwanie
1
materiałów
XVIII-wiecznych
opisach
i c h na podstawie
t r u d n e , n a co
orygi
wskazywa
do u c h w y c e n i a
zawartych
2 woły,
w terenie
i
jeszcze w
wej
są p r z e w a ż n i e f r a g m e n t a r y c z n e .
się
jednak
dokumentację
Przykładem
na inwentarze,
porówny
etnograficzną
artykułu w
podajemy
chwili
obec
Przystajń!
w
parze wołów
bliżu
Brzezin
których
znajdu
pewnych
Brzezin
ze
czasu
wsi .
2
Wielkich
względu
n a swą
n a końcu
niniejszego
całości, z p o m i n i ę c i e m p i e r w s z e j
części p o
dania
niejednakowe
który
twa
umożliwia
dość
chłopskiego
w
dobre
Oprócz t e g o d y s p o n u j e m y
fragmentarycznymi
wsi
w
okolicy
poznanie
Brzezinach
w
Stanu
połowie
jeszcze m n i e j
ilości c h l e w ó w w
Częstochowy
(Żuraw,
Kiedrzyń,
k a , P r z y s t a j ń ) , k t ó r e zostaną p o t r a k t o w a n e
l u b j a k o uzupełnienie do d a n y c h p r z e k a z a n y c h
w
t a r z u brzezińskim. N i e k t ó r e z n i c h , z a w i e r a j ą c e
niejsze
opisy
extenso
po
Wyżej
składa
zabudowań
inwentarzu
chłopskich,
dokład
przytoczymy
z
in
brzezińskim.
Dane
zawarte
d w u części:
w
omawianym
pierwszej,
będącej
stanie
głównie po j e d n e j , zachodniej
w
stronie
z południa
ogólnym k i e r u n k u
że i w o d l e g l e j s z y c h
czasach
wieś była p o d o b n i e u s y t u o
W
X V I I I w . regułą
dynkowych.
było s t a w i a n i e
Wprawdzie
w
czterech
zagród
wskazują, że p o d d a c h d o m u w p r o w a d z o n o
wy
przybudowując
sada
je
wiem
w
skład
zagród
n i e zastawała
wchodziło
Brzezin
żej
opisem
łup,
wspomnianych
a w
szeregu
pomieszczeń
dalszych
wykonany, czyli 2 stycznia
podarstw, w
że
w
t y m jedno
1827 x.
w
którym
on
1766 г., w e w s i b y ł o 27 gos
bez zabudowań. Jeśli
34 g o s p o d a r s t w a
na
został
w
zważymy,
Brzezinach
było
zagrody
n i e była
kilka
gospodarczych
ograniczała
z komorą, w
no,
z t y m , że mieszkający
5
w
dużym
połowie
prawdopodobieństwem
XVIII
w . wieś
Część z n i c h m o g l i
oni
wykazani,
można
zamieszkiwało
przyjąć,
iż
o k . 215 osób.
stanowić k o m o r n i c y , a l e n i e z o s t a l i
prawdopodobnie
z
braku
własnych b u
dynków.
gospodarstwa
w
owym
czasie
były
typu
W
praw
Na
trzymać
podstawie
w
sieni.
opisów można p r z y j ą ć , że w
dwudniowe
były
słabiej
obowiązywała
pańszczyzna
znaczenie, gdyż
dwudniowa.
ilość o d r a b i a n y c h
Ma
ilość
bydła
będącego
a w konsekwencji
na
gdyż
oprócz d o m u stały t a m c h l e w y z b o i s k i e m , s z o p a i
budynków.
Najczęściej
d n i rzutowała
bezpo
b u d y n k ó w , a z d a r z a ł y się i t a k i e , w Których b y ł o 9—10
gospodarstw,
n a ilość i jakość b u d y n k ó w
chłopskim,
gospodar
obiektów.
W
skład
wchodziły: d o m , k i l k a
się
Gospodarstwa
istotne
utrzymaniu
znajdowało
(cho
to
średnio n a w i e l k o ś ć areału poszczególnych
na
pięciu
zasadzie
rozbudowane,
ciaż n i e z a w s z e ) b r o g i w ilości 1—2 s z t u k .
z
związku
bydło,
t r z y d n i o w e z r e g u ł y posiadały w i ę k s z ą l i c z b ę
a jedynie
całość
mieszkalnego
a jeden również „zaprząż" czyli woły, m u s i e l i j e
dopodobnie
tych domach
oszczędno
z nich
rych
3 d n i pańszczyzny,
wy
cha
poszczególnych
zagrodniczego, p r z y c z y m większość stanowiły te, z k t ó
odrabiano
do
posiadali
zagrody
Wszystkie
w
jednej
d r u g i e j zaś b y ł jeszcze bróg.
w
innych
łączenie ze sobą
się t y l k o do b u d y n k u
277 m i e s z k a ń c ó w , a w i ę c p r z e c i ę t n i e p o 8 osób n a j e d
z
W
za
albo
dostawiania
przypadków
jednakowa.
chle
jednak
naruszona,
jeszcze
W s p o m n i a ł e m , że ilość b u d y n k ó w
zagrodach
opisy
jeszcze
do s i e n i l u b k o m o r y ,
wielobudynkowości
wielobu-
wypadkach
ści materiału d r z e w n e g o .
dniu,
więcej
wana.
nym
W
drogi
przypuszczać,
w s z y s t k i c h zabudowań d w o r s k i c h oraz d r u g i e j , p o d ogól
„poddani".
za
n a pół
terenu i mniej
d o d r o g i p ł y n ą c y p o t o k można
i n n y c h o b i e k t ó w i n w e n t a r s k i c h , było k w e s t i ą
hasłem
posia
wskazywałyby
i n w e n t a r z u nie mówią
b u d y n k ó w . M o ż n a sądzić, że p r z y c z y n ą
n a d m i e n i ł e m , że d o k u m e n t dotyczący
się
inwen
po
więc
też n i c n a t e m a t c h a r a k t e r u w s i . D o n i e d a w n a b y ł a o n a
Błeszno,
porównawczo
w
zinwentaryzowanych
noc. Z e w z g l ę d u n a konfigurację
Dźbów, Siedlec) i Kłobucka (Dibidza, Przybyłów, Kuźnicz-
po
Po
utrzymy
samym
n a co
zaś
mieli
wsiach
Tym
gospodarzy,
równolegle
dokładnymi l u b
we
jednakowy.
XVIII
materiałami z tego o k r e s u z szeregu
zagrodnicy
chłopów
budownic
w.
trzymał
1 krowie,
g r o d a c h ( o d 0 d o 5).
przebiegającej
inwentarza,
po
m o g ł y być duże różnice w
pojedynczych
zabudowana
l
tego
nie był
i w Brzezinach
Sam
do
również
1753 r . n i e k t ó r z y
poszczególnych
święconej o p i s o w i b u d y n k ó w d w o r s k i c h i f o l w a r c z n y c h .
artykuł s t a n o w i k o m e n t a r z
nich
w y ż s z e p r z y k ł a d y dowodzą, że i n w e n t a r z ż y w y
O d czasu
do
z
dworskich i konia, inni tylko woły'.
przez
inwentarz
3
moż
w
a jedenastu
wany
w
z 1766 r . , k t ó r y
w
architektury ludo
budownictwa
tego może być
p o d Częstochową
wartość
dotyczące
całego
dworskiego;
źródłowych
Informacje
natrafia
prawdopodob
w L i b i c z y w 1756 r . k a ż d y chłop (oprócz k o w a l a )
nej.
jemy
Kiedrzyniu,
rozwiązaniem
inwentarzowych
źródłowe
w
właściwym
w a n i e i c h ze s t a n e m b u d o w n i c t w a X I X - w i e c z n e g o
liwego
Młynarczyk
n i e kmieć, t r z y m a ł w 1780 r . 4 s z t u k i b y d ł a
tak
t a m 6—7 o s o b n o
silnie
rozbudowanych
stojących
zagród
c h l e w ó w i s t a j n i a , stodoła, szopa,
k i l k a b r o g ó w , a w sześciu w y p a d k a c h r ó w n i e ż sołek c z y -
103
l i spichlerzyk. Ponadto
do z a g r o d y
należy
również
wli
czyć s z e r e g r a z y w y m i e n i o n y s a d ( p r a w d o p o d o b n i e
łu
chałupy)
i osobno
„pszczelnik".
wentarz,
dwukrotnie wykazany
Interesujące,
zwracali
że
uwagę
c i , którzy
na takie
była
zagroda,
otoczona
której
środek
sporządzali i n
j a k zawie
pszczelniku
zajmowało
płotem, przeważnie
płoty b y ł y c z ę ś c i o w o p l e c i o n e ,
z „akszteli
dartych" .
W
budynków
Na
okresie
skomentuję
w
sieki
dom.
do
pierwotnie
domów.
i 2 boiska. W
w
Nieliczne
zują,
że
chlewy
i
boisko
W
ośmiu
i 2 boiska,
środku,
3 są-
druga
stodoła
składała
chłopów
posiadała
chlewa.
W
jednosąsie-
było
XIX
wyłącznie
w . przyjęła
w B r z e z i n a c h pośrednia f o r m a , w której z j e d n e j
boiska
XVIII
był
chlew
czy
obora,
z
stawiano
z
drugiej
drzewa
i
niemal
przy
płotów,
w
nieznana.
budynkach
Tylko
b o i s k u sąsiek
ze
zaś
sąsiek.
W
na
stosowano p r z y w y
gospodarczych
1 zagrodnik
ścianami
była
dwudniowy
plecionymi
z
miał
chrustu.
P r z y i n n e j zaś chałupie b y ł a z t a k i e g o s a m e g o m a t e r i a ł u
szopka
na wóz
dostawiona
do s i e n i d o m u
Poza n i e l i c z n y m i wyjątkami
1 parę w r ó t
zamiast
były
bieguny
Jeśli c h o d z i o konstrukcję
w
kilku
stodoły
(il. 1j).
wypadkach
miały
podano,
tylko
których
l u b obłąki .
dachów stodół, t o
W
konstrukcję
jedynie
one krokwie.
Po
źródle
wska
do
chałup
krytą
z desek
żelaznych
rzad
(wyszcze
powszechnie
stosowano
zdecydowanej
więk
dzo
ozęsto r ó w n i e ż
i podłogę r o b i o n o
z podobnego m a
d l a bydła, ozy
też świń. D o d a j m y ,
chlewów
wszystkie
i
stajni
jednak
był
przeznaczony
że w e w n ę t r z n e
stanowiły
pomieszczenia
żłoby
były
i
w
t e n sprzęt
zaopatrzone.
Szopy-wozownie
wymieniono
w siedmiu gospodarstwach.
'inwentarzu
tylko
N i e świadczy t o j e d n a k
wca
l e o t y m , że i n n i n i e p o s i a d a l i
Charakterystyczny
rys
w
wozów.
obrazu
wsi
stanowiły
Brze
z i n a c h do c h w i l i o b e c n e j ,
ilości.
Z
materiałów
aczkolwiek
archiwalnych
w
mniejszej
dotyczących
innych
że n i e m a l w k a ż d y m g o s p o d a r s t w i e
sie
znajdowała
w omawianym
się stodoła, p o w s t a j e
pytanie,
gólnych z a g r o d a c h .
okre
do
czego
poszcze
Sądzę, że współczesne u ż y w a n i e b r o -
gów przede wszystkim
do m a g a z y n o w a n i a
siana, a w d a l
też i słomy, m o ż n a odnieść
również
w
dolnej
części b r o g u urządzano c h l e w i k .
Tego
rodzaju
okolicy
wiowa
( i l . 2).
inwentarzu
z
brzezińskim
„sąsiekami".
a z materiałów
stochowy
czenia
Podobnie
w
chodzie
od
zawsze
było
w
Siedlcu
w y n i k a , że w
że
z terenem
obszary
lub
z w i e r z ę t a , z w a n e są w
z i n a c h często n a z w y
Żurawiu,
d a c h t r z y d n i o w y c h . Sołek b y ł z b u d o w a n y
Czę
„zapole"
ozna
(Błeszno,
oddzie
9
trzymano
i n w e n t a r z u najczęściej
chlewami,
j e d n a k u ż y w a się w B r z e
z terminem
„ c h l e w " n a o z n a c z e n i e b u d y n k u d l a bydła, zaś
d l a k o n i . Z określeniem
obory
się
jako
spotykamy
z Bystrzanowic
z 1762 r . W y s t ę p u j e
wszechnie
opisach
„stajnia"
osobnego b u d y n k u
również
w
X V I I I w . sołek. Z a r e j e s t r o w a n o
po
a co c i e k a w s z e ,
czenia
słowa
budynku
w
mieszkańcy
„sołek".
zaprzestano
Brzezin
Wynika
używać
z
i
do c h w i l i obecnej
zboże d o s t a w i o n e j
w
postaci
do obory.
często się spotykało, g d y ż
powszechnie
współcześnie
Skiego
12
brzezińskiej
w
niektórych
104
upowszechniło
się w
okresie
póź
na
trzymano
„sołek"
występuje
powiatu
wieluń- *
.
Wspomniany
wyżej
sołek
z
XVIII
w.
w
żadnym
w y p a d k u n i e daje się p o r ó w n y w a ć z „sułkiem" s c h a r a k
obora
.
zboże
jed
niezbyt
d o chałupy
wsiach
zna
rodzaju
najpóźniej
^przystawce"
w a l i t y l k o t e r m i n u c h l e w i s t a j n i a , zaś określenie
10
tego
A l e i ten element
na s t r y c h a c h domów. P r z y b u d o w a n y
odpowiadający
że
tzw. „przystawki"
jej mówiący
niejszym
miał
sołków,
solka przetrwały
t e r y z o w a n y m przez Marię Trawińską
na ten sam desygnat
z drzewa,
konstruować
2. poł. X I X w . R e m i n i s c e n c j e
uży
folwarcznych.
6 zagro
n i e rozumieją
tego,
Stąd
budynków
spełniał
go t y l k o w
w i ę c sądzę, że w X V I I I w . chłopi brzezińscy s t a l e
przy
wi
obecnej
c h e m . O b e c n i e n a w e t s t a r z y l u d z i e n i e pamiętają
inwentarzu
ono n a t o m i a s t
chwili
dobrą p o d ł o g ę o r a z p o w a ł ę i n a k r y t y b y ł słomianym d a
nak
wschodzie .
gospodarczego
do
1 1
i
okolicy
„obora" równoznacznej
i
w
których
r z a d z i e j zaś s t a j n i a m i . O b e c n i e
Brzezinach
stodołach
pogranicznym
w
w
o
u ż y w a n i a słowa „ s ą s i e k " n a z a
pomieszczenia,
się
Oprócz stodoły i b r o g u f u n k c j e m a g a z y n o w e
w
Jest t o j e d n a k zupełnie n a t u r a l n e , g d y ż
t e r m i n u „zapole" n a
Budynki
uwagę,
mowa
a mianowicie
t u do czynienia
lającym z w a r t e
zwrócić
t y m czasie r ó w n i e ż i n n e g o
desygnatu,
Bystrzanowice).
mamy
jest
źródłowych
używano
tego
stodół.
do
okresów d a w n i e j s z y c h . W a r t o z w r ó c i ć u w a g ę , że n i e k i e d y
duje
jeszcze
wsi
w i e m y , że b r o g i b y ł y t e ż w Błesznie. W z w i ą z k u z t y m ,
s o c h y ) m o ż n a sądzić, że i d a w n i e j p a n o w a ł a t y l k o k r o k
trzeba
w
X V I I I w . b r o g i , k t ó r y c h b y ł o 40. U ż y w a się i c h w
o różnym przeznaczeniu
marginesie
wy
drabiny.
połączenia d w u b u d y n k ó w
k o n s t r u k c j a dachów
da
obrzeżoną
n i e w a ż w t r a d y c j i n i e z a c h o w a ł a się i n n a f o r m a ( n p . n a
Na
dla
drobiazg".
zrębową
na zawiasach
się
j a k „chlewy
z dolną k r a w ę d z i ą
W
w.,
miewały
t o pojawiające
l u b przybudowane
drewniane.
roz
XVIII
zwierząt
omawianym
ich miejsce
l u b obłąki
szej kolejności
8
że mają
zawieszano
każdym
służyły b r o g i , i t o często w ilości 3—4 s z t u k w
posiadały
(z desek, t a r c i c l u b d y l i k ó w ) , p r z y
zawiasów
połowie
teriału, b e z w z g l ę d u n a t o , czy c h l e w
się
strony
prawdopodobnie
w ę g i e ł . P l e c i o n k a , którą p o w s z e c h n i e
konywaniu
w
określenia
w
w
szości c h l e w ó w powała w y k o n a n a była z „ ż e r d z i " , a b a r
s t u l e c i u z a r ó w n o stodoły j a k i pozostałe b u d y n k i
gospodarcze
stajnie
gólnione 5 r a z y ) .
d w u gospodarstwach
do
stojące
wy
siedmiu zagrodach
dostawione
osobno
b u d y n k i niemieszkalne
posiadała stodołę.
c i , którzy
stajni
d l a ś w i n i " czy też „na
ko kiedy
Nie
W
i
Potwierdzają
dane zawarte
cha
bieguny
1778 r . większość
tylko
chle
związku
strony o znacznym
Brzezinach
chem słomianym, n i e k i e d y
cu
stodoły.
w
inwentarzu takie
posażenie
w
chlewów
zaś o t y m , iż r ó ż n e r o d z a j e
się t y l k o z j e d n e g o sąsieka z b o i s k i e m . R ó w n i e ż w S i e d l
kowe
ilość
z drugiej
omówienia
miała 2 sąsieki
ją
d e s k a m i . D r z w i do chlewów w y k o n y w a n e
dokładniejszego
pokrótce
mieli
hodowli
bydła", „chlew
zwykle
że
winięciu
możemy
(2. p o l . X I X i pocz. X X w . ) p o
gospodarstw
jedna
ogół
nie
danych
z n i c h b y ł y stodoły d w u s ą s i e k o w e z b o i s k i e m w
ponadto
sądzić,
części s i e n i . W
świadczy z j e d n e j
i n w e n t a r z u zasadniczo
inwentarzu.
Większość
na
gospodarstwie
często
drogi ustawiano
s i e d l i s k u b u d o w a n o więcej
mienione
Duża
by
po
pewnych
rzadko,
konie.
o d siebie
rządek t e n został już zakłócony i n a j e d n y m
przejdę
t y m można
utrzymywali
zaś
zależności
w
podstawie
przypuszczać, że najbliżej
Zanim
z
osobne p o m i e s z c z e n i a .
szczególnych
W późniejszym
w e m , albo też jest w y d z i e l o n a w
częściowo
i wzajemnej
znajdujemy.
łupy,
kilku
7
układu
W X V I I I w . w Brzezinach stajnia występuje
a l b o w f o r m i e o s o b n e g o b u d y n k u , w połączeniu z
były u l e .
„podwórze",
plecionym.
wypadkach
Opisu
ogrodzony
szczegóły
szenie d r z w i , a n i e p o d a l i , czy w
Każda
z ty
wia
wyciągnięcie
Chałupa
grodzie,
1S
. Zresztą s a m o p i s
o „urządzeniu", a n i e b u d y n k u , uniemożli
wniosków.
stanowi
najistotniejszy
z a p e w n e też d l a t e g o
element
inwentaryzatorzy
w
za
opisywali
ją b a r d z i e j
szczegółowo
niż i n n e b u d y n k i .
nas j e s t , iż z t y c h m a t e r i a ł ó w m o ż n a
rzyć
plany
Wszystkich
kontrowersyjnym
czym
zajmę
chałup,
mogą
Trawińska
podaje
jedynym
być d r z w i
się jeszcze
częstochowskim
a
Ważne dla
dokładnie
wejściowe
w
swoim
występują
w
z
w
Brzezin
W
tylko
jednej
d r u g i e j zaś i z b a
w
była
rece
n a m dowodów
chałup
wyłącznie
złożona
sień
i
i k o m o r a (bez s i e n i ) , p r z y
z dwoiru. W
ubóstwem
Druga
i
w
z
z d o m u , maleńkiego
samej
szopki
stosunku
do
wymienionych
komorę
stała
oraz
na gruncie
к
na
1
.J
К
b
с
J
CH
CH
s
sr
g
izba,
czym
do
pierwszym
к
s
J
к
с
jego
chlewika w
jednego
J
h
złym
brogu
I
razi
trzydniowych.
posiadająca
zagrodnika
к
5
s "
J
dwudniowego
gospodarstw
chałup
CH
całkowicie
c z y l i bez w ą t p i e n i a uboższego r o l n i k a . Zresztą cała
i takiej
CH
ST
rozpla
1 4
p r z y p a d k u chałupa należała do z a g r o d n i k a
zagroda
CH
a
etnograficznej .
dwóch
i z b y w c h o d z i ł o się bezpośrednio
stanie
5
rejonie
wprawdzie
dostarcza
t y m czasie
prymitywnych.
J
do s i e n i ,
a r t y k u l e , że w
obecnie,
n o w a n i a wnętrz, znane w l i t e r a t u r z e
Inwentarz
К
szerzej.
syjnej f o r m i e , n i e m a l w s z y s t k i e zasadnicze f o r m y
istnienie
CH
odtwo
szczegółem
tylko
К
izbę
.
.
s
J
CH
1
trzydniowego.
_ J
_
W z w i ą z k u z t y m m o ż e m y się domyślać, że z a m i e s z k i w a ł
ją p r a w d o p o d o b n i e
W
komornik.
S i e d l c u n a 13 o p i s a n y c h w
jedna
miała
wyłącznie
sień
1746 r . k o m o r n i c a M a g d a
sterniku
pańskim
—
Stach
".W
nastowieczne
Brzezinach
jednej
należało
dominował
(aneks,
chałupki
w
której
z
w
jednej
będę
c h l e w i k l u b stajenkę ( i l . 1 b ) , m i m o
iż w z a g r o d z i e było jeszcze k i l k a i n n y c h w o l n o
X I X w . stajenka w
stojących
s i e n i przekształcała
n i e r a z w małą izdebkę z o k n e m z a j m o w a n ą
1
W
wszechnym
wentarze
się,
XX
stulecia.
w
z Siedlec, B y s t r z a n o w i c
że w
i Błeszna, a
t e n s a m sposób s t a w i a n o
rzadka
spotykało
się w
budynki
bogatsze
1B
Z
po
o k o l i c y Częstochowy, c o p o t w i e r d z a j ą i n
ne , chociaż t e z r e g u ł y m i a ł y
w
budowano
X V I I I w . chałupa c e n t r a l n a była z j a w i s k i e m
owym
o k o l i c y Częstochowy bardziej
centralnej.
jedną" ,
chałupie
zaś w
1 6
„o
2 izbach
Krakowskiem
budynków,
by w
G r u s z o w n i n a f o l w a r k u była w
„chałupa, w k t ó r e j i z b 2 i k o m o r a , d e s z c z k a m i
sienią
1756 r .
izby po
takich samych
17
łup z 2. poł. X I X w . s p o t y k a
się
np. w
cha
do d z i ś " .
Na
Z m a t e r i a ł ó w a r c h i w a l n y c h n i e d a j e się w n i o s k o w a ć ,
u w a g ę zasługują
których
I I . 1. a — j : s c h e m a t y c z n e
plany domów w
Brzezinach
W i e l k i c h w 1766 г., k : p l a n chałupy z B y s t r z a n o w i c w
1762 г., 1 — ł : p l a n y chałup z końca X I X w . w B r z e z i n a c h
W i e l k i c h . L e g e n d a : S — sień, J — i z b a , К — k o m o r a ,
S T — s t a j n i a , C H — c h l e w , S Z — szopa, W o z — w o
z o w n i a , O — o b o r a , S D — stodoła.
g r o d y mają p r o g r a m r ó w n i e b o g a t y j a k i i n n e , zaś i c h
r o z p o w s z e c h n i e n i e w K r a k o w s k i e m i częstotliwość w y s t ę
p o w a n i a p r z e z cały w i e k X I X i 1. poł. X X s t u l e c i a
w s k a z u j ą n a akceptację t a k i e g o r o z p l a n o w a n i a w n i e k t ó
r y c h regionach j a k o najdogodniejszego w p e w n y m o k r e
sie czasu.
1778 r . k o m o r n i c a
z komorami,
b i t e , a k u m o r a słomą" . Przykłady
1
chłopów
m ó w , być m o ż e zresztą r o z w i n i ę t e z chałupy
w
1
_
rozplanowanie.
plany do
mieszkała
J
J
s
1
zdarzało
czasie u
K i e d r z y n i u (na Podwalu?) w
s
i
к
о
-
folwarcz
rozbudowane
Np. w
1
К
О
5D
się
przez r o d z i
c ó w g o s p o d a r z y . T e g o r o d z a j u d o m y z izdebką
jeszcze ma początku
^ s
n r 5).
ją n a z y w a ć w skrócie chałupą centralną). N i e k i e d y z c z ę
chlewów. W
j
sieni,
s t r o n y i z b y b y ł a sień, z d r u g i e j zaś k o m o r a ( d a l e j
ści s i e n i w y d z i e l a n o
к j
J
osiem
dwuwnętrzne,
t y p chałupy,
К
izbie
bez
na stosunki
d o rzadkości
wspomniane
sz
półrolnik
chałupie
co n a w e t
w
okienko
tymże s a m y m Żurawiu
i komory,
Pomijając
o
i k u m i n k i e m białym;
starej
tylko
Żurawiu
chałupkę n a p a -
p o d deszczkami,
J a k u b c z a k mieszkał w
złożonej z i z b y
zaś w
posiadała
z sionką małą, z p i e c e m
małe dobre
1778 r . chałup
i izbę,
również
część mieszkalną
4 opisy
połączono
p o d wspólnym
w
da
r e j o n i e Częstochowy
budynkowe
(gdzie
występowały
chałupa
zagrody
centralna
jest
jednc-
połączona
c h e m z c h l e w a m i mającymi wejście o d podwórza. W j e d
z k l e p i s k i e m i sąsiekiem), które
nym
w i ń s k a — t r z e b a uznać za n a j s t a r s z y t y p b u d o w n i c t w a
wypadku
chlew
dostawiono
do s z c z y t o w e j
ściany
—
j a k sugeruje
Tra
2 0
.
k o m o r y ( i l . 1 f ) , w t r z e c h i n n y c h d o ściany s i e n i ( i l . 1 g, i ) .
M o i m z d a n i e m tego r o d z a j u z a g r o d a
Fakt przybudowywania
w y n i k i e m pauperyzacji wsi okresu kapitalizmu, powodu
chlewów
do ściany s i e n i w
ł o w i e X V I I I w . j e s t d l a nas w a ż n y , g d y ż p o t w i e r d z a ,
chałupy t e g o r o d z a j u , p o w s z e c h n e w n i e k t ó r y c h
(np.
Krakowskie ),
1 9
rozwinęły
się
z
typu
po
że
rejonach
centralnego
i ż e stało się t o w X V I I I w . , jeśli n i e w c z e ś n i e j .
Z
mogły
g ó r y n a l e ż y założyć, że p r z y c z y n y
iść w
parze
z ubóstwem, gdyż
mych
niejednokrotnie
za-
regres
społecznych. W i d a ć
Brzezinach,
gdzie
dziewiętnastowiecznych
tego z r o s t u n i e
wspomniane
jącego
warstw
na t y m terenie
kulturowy
t o zresztą
zachowało
jest
biedniejszych
wyraźnie
się k i l k a
domów j e d n o i z b o w y c h
w
sa
starszych,
ze
stajnią
i stodółką po d r u g i e j s t r o n i e s i e n i ( i l . 1 1 , 3). B u d y n k i
n i e mają
odpowiednika w
materiale z X V I I I
te
w.
105
Wracając d o chałup o p i s a n y c h w i n w e n t a r z u b r z e z i ń
s k i m inadmieńmy, ż e p r z y k a ż d e j z n i c h p o d a n e
ilości d r z w i w poszczególnych
kąd
do
one prowadzą.
sieni,
które
przeszkodę,
ściowych
właściwe
decyduje
wąskofrontowy.
riału
i
nych
i
chałup
natrafiamy
sięgnąć
ale
wej
szeroko-
mate
zamieszkałych
Na tych podstawach
(może
c e n t r a l n y c h , n i e posiadających
w
s z c z y c i e s i e n i , była
żad
wąskofrontowa.
Z n a m i e n n e , że o b e c n i e s t a r z y l u d z i e w B r z e z i n a c h
do d r o g i
i pozbawioną
d r z w i , podczas
się w
dłuższej
okreś
zwróconą
g d y otwór
ścianie
wej
skierowanej
na
południe.
że
w
bez b o c z n y c h
XVIII
w.
dobudówek
w ścianie dłuższej, t y m b a r d z i e j
tej
okolicy
wejścia
domy
mające
do s i e n i : j e d n o
w
część
mogła
domów
mieć
cen
wejście
że są p o ś w i a d c z o n e d l a
omawianym
z podwórza,
okresie
drugie
od
dwa
szczytu
( a n e k s n r 3).
domy
centralne
chlewami zarejestrowane
w
oraz
z
dobudowanymi
Brzezinach
w
1766 r. m i a ł y
w e j ś c i e z s i e n i d o i z b y o r a z z i z b y do k o m o r y . Większość
nich
powszechnie konstruowano powałę z „dyli"
czyli
okrągłych, w s p i e r a j ą c ją n a j e d n e j l u b t r z e c h
tj.
tragarzach.
W
z t a r c i c , zaś w
że w
rejonie
jednym
z
mieszaniu
na d w u belkach
.w
Brzezinach
domów
była
izbie
drzew
„belkach",
już
powała
„ l e ś n e g o " pułap w s p i e r a ł
ułożonych n a k r z y ż . T r a w i ń s k a
częstochowskim
pułapu n a d sienią i k o m o r a m i
twierdzenie
do
2 1
dziś
zdarza
się
podaje,
się
brak
. W o d n i e s i e n i u do k o m ó r
jej nie znajduje
uzasadnienia
nawet dla w i e k u XVIII.
Szczegółem
a r c h i t e k t o n i c z n y m najczęściej
n y m w i n w e n t a r z u są d r z w i . W y k o n y w a n o
wymienial
je z tarcic l u b
„deszczek". T e d r u g i e były p r a w d o p o d o b n i e
deskami
t y m i . Skrzydła d r z w i z a w i e s z o n o n a z a w i a s a c h
dar
żelaznych,
b i e g u n a c h d r e w n i a n y c h l u b n a obłękach. O s t a t n i e
stoso
w a n o najczęściej p r z y d r z w i a c h do s i e n i (12 r a z y ) i p r z y
drzwiach
wyjściowych
z komory
n a zewnątrz
(9
razy),
niejednokrotnie również p r z y drzwiach z izby do k o m o r y
Na
biegunach,
miała
również
drugie
drzwi
z
komory
na
podobnie
j a k n a obłękach,
d r z w i do s i e n i (13 r a z y ) , r z a d z i e j
czeniach.
Natomiast
zawiasów
mocowano
zaś w i n n y c h p o m i e s z
używano
przede
wszyst
k i m p r z y w e j ś c i u d o i z b y (19 r a z y ) i do k o m o r y (13 r a z y ) ,
a sporadycznie
zaś p r z y
Z
Wszystkie
z
nie było
12 chałupach
(5 r a z y ) , a w y j ą t k o w o t y l k o p r z y wejściu d o i z b y (1 r a z ) .
Niewykluczone,
tralnych
o p o w a ł ę , to w
Jeśli c h o d z i
j e j w s i e n i , w n i e k t ó r y c h zaś była t y l k o p o ł o w a . W
może
w . duża część
lają j a k o „ f r o n t " chałupy j e j ścianę szczytową
ściowy z n a j d u j e
czy
choćby
do w s p ó ł c z e s n e g o
XVIII
nie
drzwi
rozwiązać,
respondentów
że w
wejściowe
n a poważną
d o m był
ten problem
Brzezinach.
dobudówek
drzwi
wymieniali,
umiejscowienie
relacji
wniosek,
większość)
stanowią
t y m , czy
musimy
terenowego
wysnuć
o
Chcąc
urodzonych w
my
Wyjątek
tym wypadku
gdyż
hipotetycznie,
o b i e k t a c h o r a z skąd i d o
inwentaryzatorzy
zlokalizowali. W
zostały
z komory
drzwiach
wszystkich
na podwórze
(3 r a z y ) ,
nigdy
najbardziej
inte
do s i e n i .
rodzajów
zawieszeń
resujące j e s t n a obłękach, g d y ż szczegół t e n n i e b y ł d o
tychczas
znany
jeszcze, że w
w literaturze etnograficznej.
Brzezinach
w
XVIII
Nadmieńmy
w . a n i razu nie zo-
ze
wnątrz; j e d y n i e w 6 b u d y n k a c h było i c h b r a k . Zewnętrz
ne d r z w i k o m o r y p r o w a d z i ł y b ą d ź t o n a p o d w ó r z e , bądź
też do s a d u . S z c z e g ó ł t e n j e s t o t y l e i s t o t n y , że
pozwala
z d u ż y m p r a w d o p o d o b i e ń s t w e m przypuszczać, iż
chałupy
z
drzwiami
m.
komory
prowadzącymi
in. usytuowane
równolegle
na
do
podwórze
drogi,
a
były
w
Brzeziny
W i e l k i e : I I . 2. B r ó g w
d o l n e j części
tym
w y p a d k u w e j ś c i e d o s i e n i m o g ł o być z a r ó w n o w s z c z y c i e
j a k i w ścianie dłuższej. Jednocześnie n a s u w a się m y ś l ,
iż t e g o r o d z a j u k o m o r a mogła, a n a w e t musiała, spełniać
funkcję
komunikacyjną
ułatwiającą
przejście
z izby
na
p o d w ó r z e , a w i ę c do c h l e w ó w , stodoły l t d . P r z y k ł a d t a
kiego
w
domu
rfjudowanego
Brzezinach
jeszcze w
Natomiast
w
1911 r .
chwili
można
zobaczy-
obecnej.
osiemnastowieczne
chałupy,
w
których
d r z w i k o m o r y p r o w a d z i ł y d o s a d u , musiały stać sączyłem
do d r o g i . W t y m w y p a d k u f u n k c j a k o m o r y
znaczna,
malną
w
rolę
gospodarczą
tym tkwi
klucz
w t y m samym
mającą
żyć
XX
( i l . 4, 5).
niemal
spotykało
do
rozwiązania
wszędzie,
się o b o k
bardzo
zagadki
gdzie w
siebie,
rzadko
Brzezinach
a ponadto
spełniały
swą
i 1. poł.
zewnętrzne
właściwą
wiadomo,
zrębowe
drzwi
funkcję,
że w X V I I I w .
(„sręby"), n a
n a narożach
zwane
„dylami"
systemu obłapowego. W izbach
na tzw.
inwentarzu po
d a n y , m o ż e m y się go domyślać n a p o d s t a w i e
dziewiętnastowiecznego, w
cha
przycie-
węgłowane
obłap. M i m o , że t e n szczegół n i e j e s t w
okrąglaki
nie
zauwa
na podwórze.
były
siach, p r a w d o p o d o b n i e
wyłącznie
się
2. poł. X I X
że
istnienia
chałupa c e n t r a l n a , i ż o b a w a r i a n t y
Z szeregu w z m i a n e k
downictwa
mini
czasie d o m ó w c e n t r a l n y c h z k o m o r ą
gdy n i e były skierowane
łupy w
jedno
Niewykluczone,
d r z w i z e w n ę t r z n y c h ( i l . 1 c, d ) . D a j e
w . występowała
komory
była
zaś w y j ś c i e z n i e j n a z e w n ą t r z spełniało
analizy b u
którym
łączone
nie było w
stosowano
węgłami
ogóle
podłóg
d r e w n i a n y c h , n a t o m i a s t w s i e n i została o n a w y m i e n i o n a
w
pięciu b u d y n k a c h , zaś w k o m o r z e
p o m n i j m y , że w
w i s k i e m częstym.
106
chlewach
podłoga
w
dziewięciu. P r z y
d r e w n i a n a była
zja
i
obudowany
stała p o t w i e r d z o n a n a z w a „kołowroty" n a o z n a c z e n i e b i e
taikich mogły być również
g u n ó w , kitórą z n a j d u j e m y
w
t y m okresie
w
Bystrzano-
nia. Trawińska w
w
urządzenia
źródłowego
wkadh.
ność
Opisane
do
drzwi
zamykania.
zaopatrywano
Z
reguły
zawsze
były
to wrzeeiądze
kominów
kominy murowane
ogóle n e g u j e
sztagowychco
nie w y t r z y m u j e
kamie
z
na t y m terenie
w
pierwot-
świetle
krytyki.
materiału
D l a przykładu
po
i
1 lub
d a m , że i n w e n t a r z s t a r o s t w a olsztyńskiego z 1774 r . w y
2 s k o b l e żelazne, a w w y j ą t k o w y c h
razach haczyk,
klam
mienia
k a żelazna i r y g i e l . N i e s t o s o w a n o
zaś żadnych
zamków
i zapór d r e w n i a n y c h .
Jedynie
2 2
w
były
w
tej
samej
ścianie
dwa
nach
przeciwległych.
To
drugie
raz inwentaryzatorzy
okienko
było
p o d a l i , iż
ścia
zwykle
jest
ono
„na
zachód słońca", c z y l i — j a k w y n i k a z dalszego o p i s u
—
z w i d o k i e m na sad.
materiałów
Z
wspomnianych
skie
w
miały
dotyczących i n n y c h
w s i w y n i k a , że w s z ę d z i e
Brzezinach
dworskie,
folwarczne
Wobec takiego
budowali
kominy w
swoich
a najwyżej
okna
były
wyżej
chałupy
d w a okna.
konstruowane,
O
chłop
tym, jak
i l e miały
szyb,
nie m a k o n k r e t n y c h d a n y c h . M o g ł y t o być zarówno o k n a
o sześciu, j a k i o dziewięciu s z y b a c h .
dziewięcioszybowe były Wtedy
Niewątpliwie
już s t o s o w a n e ,
domach.
W s p o m n i a n y piec z k o m i n k i e m w izbie jest w
piecem p i e k a r s k i m z trzonem
m o j e d n a k , którędy
do g o t o w a n i a .
przy
istocie
Nie
wiado
d y m m ó g ł uchodzić do k o m i n a
jącego w s i e n i . G d y b y
była t u w y m i e n i o n a
sto
również k a
p a , s p r a w a b y ł a b y o c z y w i s t a . J e d y n ą w z m i a n k ę z 1756 r .
na
(aneks
z
Błesz-
n r 4), p o z a t y m z a r ó w n o z i n w e n t a r z a
brze
zińskiego j a k i i n n y c h w s i w i e m y
t y l k o , że piece w
bach
l u b lepione
były
Jedynie
budowane
w
Błesznie
z
Jednym
z
kamienia
wymienione
k a m i e n n e , w połowie
okna
skoro
stanu
sposób chłopi
o „kominie k a p i a s t y m z o g n i s k i e m " p o s i a d a m y
źródłowych
jedno,
budynki
r z e c z y można przypuszczać, że w p o d o b n y
okna,
trzech i n n y c h również 2 okna, ale po j e d n y m w
mniejsze;
wsiach
2 8
skierowane
często — m o ż n a się d o m y ś l a ć — n a p o d w ó r z e .
d w u domach
10
sztagowe nad dach w y w i e d z i o n e .
Większość chałup posiadała t y l k o 1 o k n o
w
w
i k a r c z m y , w których wszędzie były k o m i n y p l e c i o n e l u b
z
są 2 p i e c e w
iz
gliny.
połowie
kaflowe.
ciekawszych
punktów
inwentarza
brze
zińskiego j e s t t o , iż w y m i e n i a o n r ó w n i e ż sprzęty
znaj
o p i s i e j e d n e g o z n i c h p o d a n o , że 6 s z y b b r a k u j e . W d r u
dujące się w każdej z o p i s y w a n y c h i z b . P r z y ścianie p o d
g i m zaś w y p a d k u p o w i e d z i a n o ,
oknem
że „ o k n o 1 d o b r e ,
drugie
m a l e ń k i e o c z t e r e c h s z y b a c h " . O k n a o dziewięciu
poświadcza
również
z Kuźniczki
23
opis
chałupy
Ignacego
. Z inwentarza z Bystrzanowic
dowiadujemy
się, że s z y b y
Niewątpliwie
zarówno
w
były
w
l i c y inaczej szyb nie oprawiano
w
(aneks n r 3)
„drzewo
Brzezinach
oprawne".
jak i
całej
rzadko
w
budynkach
tylko,
były
na temat
że
był
zapewne
poświadcza
konstrukcji
t o układ
w inwentarzu
dachów
czterospadowe;
domów.
tę f o r m ę
tradycja.
dachów
W
było
dachy poszywane w
całości słomą.
Siedlcu
Sporo
których
dolny
brzeg
dachu
Podobnie
otaczano
„ s z a r e m " , c z y l i r z ę d e m desek. T o s a m o
jednym
występowało
słomą, drugą zaś część
w
całości
w
Żurawiu, G r u s z o w n i i L i b i d z y
kowo
pobijano
najrzadziej
deskami,
deskami,
co Zostało
używano
2 4
się, że s t o s u n
do k r y c i a
dachów.
Pojedyncze egzemplarze takich domów zanotowano
w e n t a r z u w s i Siedlec i B y s t r z a n o w i c e
(aneksy
K i e d r z y n i u podano,
„Mateusz
chałupę
Młynarczyk
szorami
tów, reszta
Dalsze
ma
nową
ze
informacje,
poszyta..."
jakie
2 5
w in
że
chłop
wszystkim,
g o n t ó w pobitą o d dołu, k a l e n i c a
snopkami
z
gon
czerpiemy
z
inwentarza
Składały
na nie k o m i n w sieni, a piec z k o m i n k i e m w izbie.
że w e
jednego, k o m i n y były
wszystkich
domach, z
wyprowadzone
posiadały
kominy,
stąd
Więc
się
Cha
wyjątkiem
ponad
logicznie w szeregu i n n y c h w s i , o których
chałupy
dach.
Ana
wspominałem,
nie
można
się
dziwić, iż o b e c n i e mieszkańcy t y c h o k o l i c n i e pamiętają
kurnych
wano
domów .
I n w e n t a r z n i e podaje,
2 e
kominy
w
Brzezinach
oprzeć n a m a t e r i a l e
Wieach
opisany
dziony
deszczkami
w
w
XVIII
z czego
w.
1780 r . w chłopskiej
z
dyla.
Prawdopo
podano,
informacja
jest
o
tyle
że
zrobiony
stolarską
jest
z
robotą".
interesująca,
że
tarcic,
Ostatnia
określa
czas
p r z y j m o w a n i a p r z e z wieś nowocześniejszych m e b l i . Z d r u
był
jeszcze
w użyciu sprzęt poprzedzający stół, a m i a n o w i c i e
giej
osobna
strony —
jak wynika z
inwentarza
—
j e g o f u n k c j e . Została o n a
zanotowana
czterokrotnie, w t y m tylko raz w
chałupie należącej
zagrody
jeszcze, że
dwudniowej.
z Błeszna
podaje
w
Dodajmy
chałupie
„stół
do
inwentarz
prosty
bez
w k t ó r y m m o ż e m y się domyślać stołu w s p a r t e g o
nóg",
n a pień
k u d r e w n i a n y m . N a t o m i a s t w B y s t r z a n o w i c a c h został z a
notowany w t y m samym
czasie „stół d u ż y n a strągach",
c z y l i n a kozłach.
Oprócz
wymienionych
w Brzezinach
do
mebli
w
większości
chałup
b y ł y ł a w y około p i e c a , k t ó r e m o g ł y
spania. T r a d y c j a
t a k a jest
d o dziś ż y w a
w
służyć
okolicy
C z ę s t o c h o w y . W 17 chałupach i n w e n t a r z w y k a z u j e
29
f ę l u b szafkę, p r z e w a ż n i e o t r z e c h półkach,
zaś o dwóch l u b c z t e r e c h ,
a w
sza
sporadycznie
Błesznie n a w e t
o pięciu
półkach. B y ł y t o z a p e w n e p r o s t e , o t w a r t e o d f r o n t u s z a f
ki
n a naczynia,
mieszkaniach
jakie i
obecnie
widuje
się w
starych
wiejskich.
Sporadycznie
zdarzało się, że w i z b a c h
lub w
sieni
b y ł o „ z a p i e r z e n i e " zasłaniające w e j ś c i e n a s t r y c h . Z w y k
l e z n a j d o w a ł o się o n o j e d n a k w k o m o r z e . Z l a k o n i c z n y c h
wzmianek
n i e można
w
wywie
Kuźniczce
chałupie i w K i e d r z y n i u n a
w a r k u był „komin w stagi u l e p i o n y " . Oczywiście
W
niestety
fol
oprócz
powyższym
wszystkie
które
ustalić, j a k w y g l ą d a ł o .
komentarzu
zagadnienia
można
było
dotyczące
poruszyć
z B r z e z i n z 1766 r . oraz
a pochodzących
podstawie
na
zostały
podstawie
ludowej,
inwentarza
d a n y c h dotyczących i n n y c h w s i ,
z l a t 1746—1780. W
uzyskaliśmy, w i d o c z n e
kontrasty
obrazie,
są
jaki
znaczne
niekiedy
obrębie t y c h s a m y c h g r u p społecznych, j a k i e t w o r z y l i
zagrodnicy
trzy-
i
pomiędzy
na tej
różnice,
a
wówczas
nawet
wyczerpane
architektury
w
gospodarstwami
dwudniowi.
W y j a ś n i e n i e t y c h różnic p o z o s t a j e z a p e w n e w
się
Bystrzano-
został w 1762 r . „ k o m i n w g ó r ę
o b i t y " , zaś
budo
Musimy
p o r ó w n a w c z y m . Otóż w
wewnątrz
ława
.
brzezińskiego, dotyczą urządzeń o g n i o w y c h .
rakterystyczne,
dwukrotnie
„stół z szufladą
n r 2, 3),
zaś w o p i s i e b u d y n k ó w w
trzema
albo
zarejestrowane
. Zdaje
gontów
też
połowę
się z a w s z e
a raz jako
j e d n a k było d o
w P r z y s t a j n i , Kuźniczce i Przybyłowie. N i e k i e d y
dachu p o k r y w a n o
do
zróżnicowane.
b y ł o też w
w
dachy
najstarszą
Przeważały
mów,
Wiemy
przeciwieństwie
domów
i Przystajń!.
brze
a
jako
prosty;
ł a w k a spełniająca
krokwiowo^platwiowy,
miejscowa
kształtu, p o k r y c i e
spotykało
poddanych.
Niewiele informacji znajdujemy
zińskim
oko
chłopskich chałupach,
g d y ż s t o s o w a n y w X V I I I w . do t e g o c e l u o ł ó w
się n i e z w y k l e
szybach
Bochniaka
znajdowała
d o b n i e o b o k n i e j stał s t o l i k określany w i n w e n t a r z u j a k o
k u z osobą fundującego b u d y n e k . W X V I I I w .
nie
zabudowania
chłopskie
Z tego względu właściciel
był stawiać
siłami
chłopom
opłaconych
stanowiły
własność
d w o r u najczęściej
budynki
fachowców.
mieszkalne
i
związ
powszech
dworu.
obowiązany
gospodarcze
Potwierdzenie
tego
dla
107
o k o l i c Częstochowy z n a j d u j e m y w spisie w y d a t k ó w w
1780 r . w K i e d r z y n i u . T a k i s t a n r z e c z y d o p r o w a d z a ł do
u j e d n o l i c a n i a w y g l ą d u z a g r ó d w poszczególnych g r u p a c h
społecznych.
3 0
Z
inwentarza
właściciel
starczał
dworu
im
brzezińskiego
n i e stawiał
jedynie
wynika
jednak,
poddanym
materiału
że t a m
budynków,
budulcowego .
do
Chłopi
3 1
m i e l i w t e n sposób większą m o ż l i w o ś ć r e g u l o w a n i a
gramu
zagród
przez
nich
zamieszkiwanych,
ale
pro
należą
Najprawdopodobniej
również
część
najńiezbędniej-
s z y c h sprzętów w i z b i e n i e była bezpośrednią
chłopa i d l a t e g o
własnością
s p i s a n a została w i n w e n t a r z u . P o z o s t a ł e
w y p o s a ż e n i e w n ę t r z a w p o s t a c i łóżek (jeśli w o g ó l e b y ł y ) ,
s k r z y n i , naczyń k u c h e n n y c h i t p . musiało stanowić
osobi
stą własność chłopską. U w i d a c z n i a się t o zresztą w
sunku
do bydła,
sprzężaju
i
zasiewów,
które
sto
tylko
w z g l ę d u n a znaczną wartość pieniężną zostały u
ze
wszyst
k i c h p o d d a n y c h w y p u n k t o w a n e j a k o własne, c z y l i chłop
skie.
c y c h do d w o r u .
ANEKS
1
izbie
A P K r . , Castr. Crac. rei.,
t.
Brzeziny
199, 1766 r .
Inwentarz
dóbr w s i B r z e z i n , b u d y n k ó w
daństwa i i c h p o w i n n o ś c i p r z e z W
z Rogowskich
Łowczego
spisanej
śjp. W
imci
inowłodzkiego
odebraniu
w
Wielkie
p o w . Częstochowa
swoją
p.
w Brzezinach
Tomasza
pozostałą
posesję
dworskich, pod
Jejmość
p. Barbarę
Otfinowskiego
Robi 3 dni w
min
wywiedziony
rzenie
żelaznemi.
przyciesi
ponagnione
W
tej
trzechdniowej.
do s i e n i d r z w i z desz-
wrzeciądz
dwiema
żłób, p o w a ł a
dobre.
Z
z dwiema
dobra,
tej sieni
i z b y w c h o d z ą c , d r z w i z deszczek n a z a w i a s a c h
żelaznych, u których
zgniła. Z t e j
drewnianych. W
t y m budynku
ko
1 złe,
przepie
n a górę z d y l i k ó w , d r z w i z deszczek n a
biegunie
drewnianym. U
na dach, dobry. O k n o
tych
d r z w i wrzeciądz
i s k o b l i 2 żelaz
dylików
na biegunach
małych.
W
tych
drewnianych.
chlewach
Chlewów
podłogi
dobre,
2 na
żłoby,
d r a b i n y . T e c h l e w y p o d j e d n y m p r z y k r y c i e m bez p o w a ł y .
sieni
[ s ] , ściany
na tej komorze
na biegunach
p o s z y c i e . Stodoła o 1 sąsieku n o w a , d o b r a . W r o t a do n i e j
czek na b i e g u n a c h d r e w n i a n y c h z wrzeciądzem i
skoblami
drzwi
komory
drzwi
z
na zagrodzie
tydzień. W c h o d z ą c
izby
skoblami. Powała
Do t y c h chlewów
siedzi
tej
n y c h . T e n b u d y n e k cały słomą p o k r y t y , w p ó ł przegniłe
Poddani
Kuśnierz
pogniłe. Z
dwiema
bydło
Błażej
przyciesi
po
wdowę
d n i a 2.1.1766.
ss. 2145—2157
dobre,
kondescensyi
małżonkę
i zakończony
ściany
do k o m o r y n a b i e g u n a c h , u których w r z e c i ą d z z
i
belce.
że
Pod
drzwi dwoje
Brogów
plecione, miejscem
z deszczek n a b i e g u n a c h
2 starych. Płoty
około
z żerdzi, złe. S z o p k a
podwórza
na wóz z
stu upleciona przystawiona do sieni. Zasiewy
chru
jego własne
i bydło.
do
czopach
skoblami
l a z n e m i . P o w a ł a n a d izbą z d y l ó w , o j e d n e j
drewnianych.
Wawrzyn
Drozd
siedzi
n a zagrodzie
R o b i 3 d n i w tydzień. W c h o d z ą c
czek n a b i e g u n a c h
łogi n i e m a s z ,
trzechdniowej.
do s i e n i d r z w i z desz
drewnianych z jednym skoblem,
ściany z s t a r e g o
drzewa.
pod
N a d sienią p o
łogi n i e masz. Ł a w a p o d o k n e m , stół prostą robotą, szafa
wały n i e masz, t y l k o k i l k a dylików. K o m i n
wywiedziony
o 3 półkach, p i e c
nad
z tarcic
prosty dobry, kominek dobry. W
Brzeziny
108
Wielkie:
tejże
dach,
dobry. Wchodząc
I I . 3. Chałupa z końca X I X w . z p o m i e s z c z e n i a m i
j e d n y m dachem
do i z b y
gospodarskimi
drzwi
pod
na
zawiasach
i czopach
żelaznemi.
W
żelaznych
izbie
szafa
z haczykiem
prostą
robotą,
ława p o d o k n e m z dyla, s t o l i k p r o s t y
ławka
około
z dylów
pieca,
piec
dobra, belek
ł o w ę złe. Z t e j i z b y
sach
i
czopach
dwiema
3, o k n o
do k o m o r y
żelaznych,
z
żelaznemi. W k o m o r z e
dobra. Z tej k o m o r y
gunach
zły,
skoblami
3
półkach
mały, ł a w e c z k a 1,
kominek
jedną
dobry,
połową
powała
dobre,
d r z w i z tarcic n a
wrzeciądzem
i
po
zawia
skoblami
podłogi n i e m a s z , p o w a ł a
czek. T e n b u d y n e k
słomą
j e d n y m szarem.
n a g ó r ę złe z
pokryty,
o d dołu
desz
deszczkami
Stodoła o 1 sąsieku s t a r a , zła,
p r z y c i e s i ugniłe, d r z e w o z d r o w e w ścianach. W r o t a z d y l i k ó w złe, słupy n a c h y l o n e ,
Poszewka
podłoga
na
w
stodole
u wrót s k o b l i 2 i
stara.
Chlewy
żerdzi; d r z w i
małych
3. P o s z e w k a
szarem
deszczkami
na tych
opasana.
dwoje
wrzeciądz.
2 małe,
pół przegniła, ściany z s t a r e g o
wała z d o b r y c h
D r u g i c h l e w ze s t a r z y z n y ,
kich
w
nich
drzewa,
po
z deszczek, ż ł o b ó w
chlewach
dobra,
Płoty plecione
żerdzi,
podłoga
płatew
i przykrycia.
cione
n a około,
Zasiewy
jego
własne
3 dni w
tydzień. W c h o d z ą c
Robi
3 dni w
tydzień.
Wchodząc
do
na
dach
wywiedziony,
czek
W
na
biegunach
izbie
szafa
z
prosta
chlew.
W
chlewie
jedną
masz. T e n b u d y n e k
dobry. Z
W
sieni wchodząc do izby,
drzwi
drewnianych z haczykiem
z deszczek n a
i dwiema
skoblami.
izibie s z a f a o 3 półkach, p o w a ł a z d y l ó w o
ława p o d o k n e m
dobra, stolik prosty
Drzwi z tej komory
powała
duży n a p r z e c i w k o
na t y m c h l e w i e
z aksztełi
dartych.
w pół przegniła, p r z y c i e s i
Brzeziny
Wielkie:
dylików
skoblami. W
wchodząc,
komorze
Z komory
n i e masz,
Stodoła
U
tych
z
drzwiczkami
drzwi
o 1 sąsieku
wrót
2 dobrych. Powały
i
1, d r u g i m a ł y . Sołek
nie
szarem
dobra;
wrzeciądz
sieni
także
wrota
skobli
na tych
w a c h d o b r e , d r z w i d w o j e z deszczek n a b i e g u n a c h
n i a n y c h , żłób duży
po
na podwórze
przy
2.
chle
drew
chlewach
chlewami
i
Płoty
i czo
deszcz
sieni
do
jedną
Poszewka
poprzegniały.
sołkiem
słomą p o s z y t e . B r o g ó w
2 dobrych.
z
wrzena
około p l e c i o n e l i c h e . Z a s i e w y i b y d ł o w ł a s n e j e g o .
dobra.
biegunach
b r y ; d r z w i na biegunach. Podłoga w t y m chlewie
częścią. Ż ł o b ó w 2, p o w a ł a
oknem
ciądzami i s k o b l a m i żelaznemi 2. T a stodoła z
d r e w n i a n y c h . T e n b u d y n e k cały p o k r y t y , p o ł o w ą
k a m i , p o ł o w ą słomą. C h l e w
skoblami.
pod
z podłogą i powałą. D r z w i do n i e g o n a b i e g u n i e
o 2 belkach
do s a d k u z deszczek n a
ława
czterech
d r z w i z deszczek n a z a w i a s a c h
p a c h żelaznych. W k o m o r z e
dwiema
1 belce,
1, o k n o ,
s z y b b r a k u j e , o k i e n k o 1 n a zachód słońca, p i e c [ i ] k o m i n
dobry. Do komory
dobre,
cały słomą p o k r y t y , o d dołu
Chlewów p r z y stodole
biegunach
sieni
i wrzeciądzem. W e d l e
podłogi
n y d o b r e , p r z y c i e s i pogniłe. K o m i n w y w i e d z i o n y
n a dach,
w
n a górę p r z e p i e r z e n i e
z skobla
opasany.
wrzeciądzem
i
2 półkach,
wała d o b r a , b e l k i p o p o d p i e r a n e .
dobre.
z
Ściany
haczykiem
o
z dwiema
deszczkami
drewnianych
dobry.
b r y , powała z dylów dobra. Z izby do k o m o r y
z
deszczek n a b i e g u n a c h
Robi
z deszczek
z d y l a , o k i e n 2 d o b r y c h , s t o l i k p r o s t y 1, piec, k o m i n d o
i s k o b l a m i d w i e m a . W s i e n i p o w a ł a d o b r a , b e l k a 1, ścia
z
ple
ogrodzony.
próg zgniły z przyciesią. W c h o d z ą c do i z b y d r z w i z desz
oko
drzwi
tyczkami
na biegunach d r e w n i a n y c h . Powała w sieni dobra, k o m i n
złe n a
sieni
skobla
dobra. Płoty
do s i e n i , d r z w i
d r z w i na biegunie
trzechdnio-
bez
3 sąsiekach
i bydło.
dołu
na zagrodzie
o
J a k u b D r o z d siedzi n a zagrodzie t r z e c h d n i o w e j .
d r z w i na biegunie,
wej.
dobra, poszewka
złe. P s z c z e l n i c z e k
na biegunie
siedzi
poszewka
j e d n a ; w r o t a z deszczek z w r z e c i ą d z e m i d w i e m a
aksztelowego. Zasiewy
Wiewiórczyk
deszczek,
3. Stodoła
od
jego własne i bydło.
zgniły, p o w a ł a z całz
drzwi
Brogów
m i , powała z dylów
ło. B r ó g 1 d o b r y . C h l e w i k n a ś w i n i e zły. Płotu 3 przęsła
Antoni
przyciesi
zła,
m i e j s c a m i n o w a , m i e j s c a m i s t a r a . Sręby 2 n a c h l e w y
d r z w i do s a d k u z deszczek n a b i e
drewnianych, przepierzenie
opasany,
i
o
Piotr
w
Drozd
tydzień
drewnianym.
Sień
połowy. K o m i n
do i z b y ,
siedzi
n a zagrodzie
d n i 2. W c h o d z ą c
drzwi
do s i e n i
dobra. Powały
na dach
w
wywiedziony
na biegunie
dwudniowej.
drzwi
na
tej sieni
dobry.
drewnianym
z
Robi
biegunie
nie masz
Wchodząc
wrzeciądzem
i jedną s k o b l a . W i z b i e szafa mała 1, ł a w a 1 p o d o k n e m
z d y l a , o k n o 1, dwóch s z y b b r a k u j e , s t o l i k p r o s t y
I I . 4. Chałupa c e n t r a l n a z X I X w . z w r ó c o n a
szczytem
sieni
do
1, ła-
drogi
109
z deszczek n a biegunie
z wrzeciądzem
w e c z k a mała 1, ł a w k i około p i e c a . P i e c z k a m i e n i i k o
drzwi
min
s k o b l a m i żelaznemi. Płoty plecione
dobry, powała z d y l ó w
wchodząc
i
drzwi
wrzeciądzem
dobra, belka
na biegunie
dwiema
1. D o
drewnianym
żelaznemi.
W
ze
komory
skoblami
komorze
Zasiewy
powała
z d y l ó w s t a r a . D r z w i n a p o d w ó r z e z k o m o r y z deszczek
Robi
na
gunie,
biegunie
miejscami
drewnianym.
dobra,
Poszewka
miejscami
zła.
na t y m
Chlewów
2
budynku
miernych,
i bydło własne
Jędrzej
na
ściany
drzwi
i dwiema
kiem
i
s k o b l a m i żelaznemi. W c h l e w a c h
drzwi
dwoje
na biegunach.
podłogi i p o
Na
tych
w a c h p o s z y c i e d o b r e . B r o g ó w 2. P ł o t y n a około
s t a r e , złe. Z a s i e w y
Maciej
Robi
i b y d ł o własne
Woźniak
siedzi
chle
plecione
jego.
czterech
trzechdniowej.
sienią
drewnianych. W sieni karmniczek
słupach. W
tej sieni
podłoga
dobra, k o m i n w y w i e d z i o n y
zła. P o w a ł a
n a d a c h , zły,
dwiema
na
1 z
pieca,
dyla,
piec
stół
z tarcic
z kamieni
zły,
nad
potrze
o 3 półkach,
drzwi
na biegunie,
Z
drzwi
do s a d u
komory
ława
prosty
mały,
ławki
kominek
dobry,
okno
1 z ł e , powała z d y l ó w d o b r a , b e l k a 1. Z i z b y
wchodząc,
powała
z
na biegunie
zły. Z
i czopach
skoblami
dobry,
sieni
i klamką.
W
Z komory
do
komory
dylów
dobra.
drewnianym,
na
skoblami
n y c h . T e n b u d y n e k cały słomą p o s z y t y ,
w
około o p a s a n y ,
stodole
gunie
jedną
dobra. W r o t a
jedne,
z
nemi. Chlewów
złą, żłób
dobre,
i skoblami
jedna.
Na
jednym
miejscami
pogniły. P r z y chałupie s t a j e n k a
łogą i p o w a ł ą dobrą. W
tej stajence
dobra z
pod
żłób, d r a b i n a , d r z w i
drzwi
słomą
dwoje
o 2 sąsiekach
dobra, z d w i e m a
boiskami.
d o t e j stodoły z t a r c i c n a obłękach
drewnianych
z wrzeciądzem i s k o b l a m i żelaznemi; do drugiego
w r o t a z dylików z wrzeciądzem
laznemi.
Ta
stodoła
nowo
i skoblami
poszyta.
Chlewów 3 pod j e d n y m
przykryciem,
gami
troje
i powałami,
drewnianych.
drzwi
Sołek
Wrót
boiska
dwiema
Brogów
3
że
starych.
dobrych, z podło
z deszczek n a
z szopą, d o którego
drzwi
biegunach
na
bie
g u n a c h . W t y m sołku podłoga d o b r a , p o w a ł a t a k ż e d o b r a ,
Brzeziny
110
Wielkie:
I I . 5. Chałupa
ścianach, p o
częścią
d a r t y c h , niezgorsze.
żelaznemi. Z a s i e w y
skob
i b y d ł o własne j e g o .
A n t o n i U j m a siedzi n a zagrodzie t r z e c h d n i o w e j .
d n i 3 w tydzień. W c h o d z ą c
drewnianym.
dziony
N a d sienią
i dwiema
oknem
do sieni, d r z w i
powała
dobra,
na
i czapach
komin
żelaznych z
wywie
s k o b l a m i . W i z b i e szafa o 3 półkach, ł a w a p o d
z dyla, okno
belce. Z
na jednej
komorze
centralna z X I X w . z w i docznym
sadu
drzwi
haczykiem
1 dobre,
s t o l i k mały
prosty,
około p i e c a , p i e c [ i ] k o m i n d o b r y , p o w a ł a z d y l ó w
W
Robi
biegunie
n a dach, d o b r y . Z s i e n i wchodząc do izby,
z tarcic na zawiasach
ple
Zapierzenie
n a górę, w k t ó r y m d r z w i z w r z e c i ą d z e m i d w i e m a
lami
n a b i e g u n i e z w r z e c i ą d z e m i d w i e m a s k o b l a m i żelaznemi.
Stodoła
podłogą
drewnianych. Te chlewy
s t a r a , zła. P ł o t y
częścią z a k s z t e l i
bie
żelaz
chlewie
cione,
o d dołu
stara.
na tej
2 n a bydło, t r z e c i n a świnie z
z deszczek n a b i e g u n a c h
na niej
zła,
dwiema
N a t y m . b u d y n k u p o s z e w k a zła, zgniła i d e s z c z k i
lecz
żelaz
do t e j stodoły z deszczek n a
wrzeciądzem
1, p o w a ł a
dobra.
poszewka
n a około
dobre,
żelazne
u dołu d e s z c z k a -
o trzech
tym budynku
dobra,
i czopach
stroną p o s z e w k a
o 2 sąsiekach, d r z e w o
oknc
biegunie
podłoga z d y l ó w , p o w a ł a z d y l ó w
szewka
w
szafa
1, ł a w y
wchodząc, d r z w i n a
d r z w i do s a d k u n a z a w i a s a c h
do
haczy
tej izbie
p o s z y t e . S z o p a n a w ó z bez w r ó t
Ściany
z
półkach, ława p o d o k n e m z d y l a ,
p r z y c i e s i n a [ o j k o ł o p o g n i ł y , aż d r z e w o w z i e m i ę poszło.
górę przepierzenie.
komin
wchodząc
żelaznych
d r e w n i a n y m z wrzeciądzem i d w i e m a
m i . W komorze
Stodoła
oknem
złe, p o k ł a d
bardzo
b e l k a 1. Z i z b y d o k o m o r y
mi
około
trzechdniowej.
1; 3 s z y b y w y b i t e , s t o l i k z t a r c i c y p r o s t y , m a ł y
b u j e r e p e r a c j i . Z s i e n i do i z b y w c h o d z ą c , d r z w i n a b i e
pod
płatwy
na zawiasach
prosta o czterech
gunie, skobel
1 żelazny, szafa p r o s t a
są.
na zagrodzie
około p i e c a , p i e c [ i ] k o m i n d o b r y , p o w a ł a z d y l ó w
na zagrodzie
w t y d z i e ń d n i 3. W c h o d z ą c do s i e n i , d r z w i z desz
czek n a b i e g u n a c h
dobre,
dach w y w i e d z i o n y
izby,
dobre,
jego
siedzi
dwiema
d n i 3 w tydzień. W c h o d z ą c d o s i e n i , d r z w i n a b i e
p r z y k t ó r y c h b o i s k o ; w r o t a złe z deszczek z w r z e c i ą d z e m
wały
Banasik
i
n a [ o j k o ł o s t a r e , złe.
powała
wyjściem
izby
do k o m o r y
dobra. Z k o m o r y
z komory
do
drzwi
na
ławy
dobra
biegunie.
n a ogródek
drzwi
B r z e z i n y W i e l k i e : I I . 6. Chałupa z 2. poł. X I X w . , p i e r w o t n i e
na
biegunie.
pogniły.
Pod
Ten
tym budynkiem
budynek
słomą
przyciesi
poszyty,
na
[ojkoło
ale poszewka
ze
z dyla, okno
1 d o b r e , s t o l i k z szufladą
lów na jednej
wrota
drzwi
dzem
i skoblami dwiema
drewnianych
2, c h l e w ó w
wrzecią
żelaznemi. N a t e j s t o d o l e
k w i e złe i stodoła p o c h y l o n a . P r z y c i e s i
Brogów
z
3, c z w a r t y
p o d nią
mały.
kro
pogniły.
Drzwi
do
nich
stolarską
robotą,
ł a w y około p i e c a , p i e c d o b r y , k o m i n d o b r y , p o w a ł a z d y
w s z y s t k i m zła. Stodoła o j e d n y m sąsieku. D o t e j stodoły
z dylików n a biegunach
karczma
belce dobra. Z izby
na zawiasach
i czopach
do k o m a r y
żelaznych z
wchodząc,
wrzeciądzem
i d w i e m a s k o b l a m i żelaznemi. W k o m o r z e p o d ł o g a d o b r a ,
powała
na
z
dylów
biegunie
dobra.
Drzwi
drewnianym.
z
komory
Wedle
na
komory
podwórze
chlewów
c z w o r o n a b i e g u n a c h d r e w n i a n y c h z w r z e c i ą d z y 2, s k o b
z podłogami i powałami. D r z w i do t y c h chlewów
li
na biegunach
4. P r z y
chlewach
przybudowana
p o d ł o g i złe, p o w a ł y z żerdzi. T e
szopka.
chlewy
W
p r z y c i e s i złe pogniłe, ściany s t a r e . C h l e w i k
d r z w i do niego n a b i e g u n i e
chlewach
słomą
poszyte,
n a ś w i n i e 1,
d r e w n i a n y m , podłoga
w a ł a d o b r a . T e n c h l e w i k słomą p o s z y t y .
i po
Izdebka
mała
z komorą bez s i e n i i p i e c a i k o m i n a ; p o w a ł a j e s t ,
drzwi
mały
d r e w n i a n y c h . Przy* t y c h c h l e w a c h
z powałą.
Te
które b u d y n k i w
wierzchu
budynki
pod jednym
poszyte.
Stodoła
o
do n i e j w r o t a j e d n e
na biegunach
ciądzem
dwiema
i
skoblami
chlewik
przykryciem,
około o p a s a n e d e s z c z k a m i
słomą
o d dołu, o d
2 sąsiekach
dobra,
drewnianych z
żelaznemi.
2
dwoje
wrze
Brogów
3 do
złe. T a i z d e b k a s t a r a słomą p o s z y t a . P ł o t y w s z ę d z i e s t a r e .
b r y c h . Szopa n a w o z y ;
Zasiewy
p o s z y t a . W e d l e s z o p y c h l e w d o b r y . D r z w i do n i e g o z t a r
i b y d ł o j e g o własne.
J a k u b Ślęzak s i e d z i n a z a g r o d z i e d w ó c h d n i o w e j . R o b i
dni 2 w
tydzień. W c h o d z ą c
drewnianym. W
wywiedziony
sieni powały
zły. W c h o d z ą c
drewnianym z haczykiem
W
tej
izbie
do s i e n i , d r z w i n a
ława
n i e masz,
do i z b y ,
k o m i n na
drzwi
na
i skoblami dwiema
pod oknem
z
dylika, okno
1
dobre,
n i e masz.
p o g n i ł e . P o s z e w k a n a t e j chałupie zła. C h l e w i k
m a l e ń k i zły. B r ó g 1. S z o p k a
plecione
dach
biegunie
żelaznemi.
s t o l i k m a ł y 1, p i e c [ i ] k o m i n e k d o b r y . K o m o r y
Przyciesi
biegunie
stare,
Kazimierz
mała 1, zła, bez w r ó t . P ł o t y
złe. Z a s i e w e k
Masztalerz
i
bydło
jego
cic
na
zawiasach
i
dwiema
i
powała
od g ó r y
słomą p o s z y t y .
plecione,
siedzi na zagrodzie trzechdnio
żelaznych
W
Górski
tydzień
podłoga
jego
pobity,
żłób 1 i
z akszteli
własne.
trzechdniowej.
do s i e n i , d r z w i złe n a
b i e g u n i e d r e w n i a n y m . P o d ł o g a w s i e n i zła. P r z e d
nowe,
d r z w i na biegunie. Powała
dobra. Z sieni wchodząc
do i z b y ,
drabi
d a r t y c h , częścią
n a zagrodzie
d n i 3. W c h o d z ą c
wrzeciądzem
deszczkami
t y m chlewie
i bydło
siedzi
z
t y m chlewie
o d dołu
n a około częścią
stare. Z a s i e w y
Andrzej
zapierzenie
własne.
czopach
żelaznemi. W
dobra. Ten chlew
n a 1. P ł o t y
Robi w
i
skoblami
do n i e j w r o t a z deszczek, słomą
piecem
n a d sienią
d r z w i z tarcic n a za
w e j . R o b i w tydzień d n i 3. W c h o d z ą c do s i e n i , d r z W i n a
w i a s a c h , c z o p a c h żelaznych z s k o b l a m i żelaznemi. W i z b i e
biegunie
szafa p r o s t a o 3 półkach, ł a w a p o d o k n e m
drewnianym. W
sieni powały
s i e n i c h l e w i k mały. K o m i n w y w i e d z i o n y
Z
i
n i e masz.
n a dach,
s i e n i do i z b y w c h o d z ą c , d r z w i z t a r c i c n a
czopach
żelaznych z d w i e m a
s k o b l a m i , z klamką. Szafka
wrzeciądzami
W
tej
dobry.
zawiasach
i
czterema
o 2 półkach, ł a w a p o d o k n e m
n a południe 1 złe, stół p r o s t y
dobry,
k o m i n dobry,
powała
1, ł a w y
dobra. Z
wchodząc, d r z w i z t a r c i c n a z a w i a s a c h
nych
z
wrzeciądzem
i
dwiema
z dyla,
około p i e c a ,
izby
do
W
piec
komory
i czopach
skoblami.
okno
żelaz
komorze
111
powała
z
i podłoga
tarcic
dobra. Z
na zawiasach
i
komory
czopach
na podwórze
żelaznych.
c h l e w i k ó w 2, j e d e n z powałą, d r u g i bez p o w a ł y .
w
jednym
niezła. D r z w i
nach. T e n budynek
góry
słomą
poszyty,
żelaznych.
chlew
od
dołu
poszyty.
z
lecz słoma
Drzwi
Powała
na
chlewa.
deszczek.
U
Podłoga
na
biegu
pobity, od
ny
podłogi
opasany,
świnie
n i e masz.
od góry
mały,
przystawiony
o 2 sąsiekach;
wrzeciądz
Ten
snopkami
z
wrót
dwiema
skoblami
dołą z podłogą
drzwi
dobrą;
dobre
na
zaporami.
Ten
sołek
sto
słomą
dwie
łem i z a s i e w a m i
j e g o własne.
zły. Z
Drozd
siedzi
stołu, p i e c
obłęku
Z
trzechdniowej.
d n i 3 w tydzień. W c h o d z ą c do s i e n i , d r z w i n a b i e
Robi
gunach
d r e w n i a n y c h z wrzeciądzem
żelaznemi. W
s i e n i podłogi
i skoblami
i powały
n i e masz.
wchodząc do izby, d r z w i n a zawiasach
nych z haczykiem
okno
1 dobre,
na trzech
z wrzeciądzem
Płoty
[i] k o m i n dobry. Z izby
obłęku. W k o m o r z e
do k o m o r y
z dylów,
złe.
Zaprząż
rze
d r z w i n a obłęku. B r o g ó w
Do
tego c h l e w i k a
drzwi
piec
3, c z w a r t y
na podwó
z
chlewikiem.
n a obłęku. P o d ł o g a
z
dylików
i p o w a ł a . P ł o t y n a około z chrustów. Z a p i e r z e n i e
n a górę
d o b r e i d r z w i n a obłęku z w r z e c i ą d z e m i d w i e m a
lami. Zasiewy
Wojciech
skob
i zaprzęże i bydło j e g o własne.
Ciura
siedzi
na zagrodzie
drzwi
trzechdniowej.
zamiast
drzwi na
komorze
n a obłęku;
powała.
okno
i bydło z z a s i [ e ] w e m
na
dwiema
1 złe.
własne
jego.
Biróg 1.
M i k o ł a j W o ź n i a k chałupy n i e m a , t y l k o c h l e w i k p o d
brogiem.
Antoniowa
Cacanina
trzechdniowej. Robi
na
na
wdowa,
siedzi
na
Powały
w
sieni
nie masz;
n a dach, d o b r y . Wchodząc
z
zagrodzie
d n i 3 w tydzień. W c h o d z ą c do s i e n i ,
obłękach.
zawiasach
czopami
żelaznemi,
komin
do i z b y ,
klamką
drzwi
i
ryglem.
W i z b i e szafa o t r z e c h półkach, ława p o d o k n e m z d y l a ,
złe, ł a w k a
do k o m o r y
wała
zamiast
stołu, ł a w k i
około
d r z w i na biegunach. Chlew
z żerdzi,
drzwi
na biegunie.
pieca,
piec
belce. Z
izby
1; podłoga i p o
Brogów
3. P ł o t y
na
o k o ł o złe. Z a p r z ą ż z b y d ł e m i z a s i e w y j e g o .
wchodząc, d r z w i n a
powała dobra. Z k o m o r y
i skoblami. W
na podwórze
[i] k o m i n dobry, powała z d y l i n a j e d n e j
żelaz
drzwi
i
do k o m o r y
okno
i czopach
belkach powała
do i z b y ,
Z
i s k o b l a m i . W i z b i e ława p o d o k n e m ,
drzwi
wywiedzio
żelaznych z w r z e c i ą d z e m
dwiema
sieni
trzechdnio
do s i e n i ,
komin
wchodząc
na
własne.
n a zagrodzie
Wchodząc
[i] k o m i n dobry. Z izby
komory
drzwi
n a zagrodzie
sieni
i czopach
wywiedziony
Walenty
tydzień.
plecione
jego
s k o b l a m i . W i z b i e ł a w a p o d o k n e m , ł a w k a mała
poszyty.
B r ó g 1. P ł o t y n a około p l e c i o n e s t a r e , złe. Z a p r z ą ż z b y d
Wiewiórczyk siedzi
dni 3 w
na dach,
zawia
s a c h i c z o p a c h żelaznych z w r z e c i ą d z e m i s k o b l a m i
i
do
dwoje
i k r o k i e w . Płoty
n a obłęku. W s i e n i p o w a ł y n i e masz,
zawiasach
d o b r a . Sołek p r z e d
żelaznemi
Robi
Chlew
żelaznemi. P o s z e w k a n a s t o d o l e
ma
Mikołaj
wej.
i czo
Stodoła
i powałą
n i e p r z y k r y t y bez p o w a ł y
około złe. Z a p r z ą ż z b y d ł e m i z a s i e w y
s t a r a , przegniła.
dobra,
jednych
sieni
do n i e g o n a z a w i a s a c h
deszozkami
Chlewik
wielkiego
chlewików
cały o d dołu deszczikami
stary naprzeciwko.
pach
do t y c h
drzwi
Przy
Walenty
wej. Robi
Kubaczka
siedzi
na zagrodzie
dwóchdnio-
w tydzień d n i 2. W c h o d z ą c d o s i e n i d r z w i n a
biegunie. W
sieni powały n i e masz,
n a d a c h , d o b r y . Z s i e n i wchodząc
komin
wywiedziony
do i z b y
d r z w i na za
w i a s a c h i c z o p a c h żelaznych z h a c z y k i e m i d w i e m a s k u b l a m i . W t e j izbie ława p o d o k n e m , o k n o 1 dobre,
okienko
małe
jedno, piec
komory
d r z w i na zawiasach
dobry.
Z
z wrzeciądzem
do
i skoblami.
W komorze
k u z w r z e c i ą d z e m i s k o b l a m i d w i e m a żelaznemi. W s i e n i
D r z w i d o t e g o c h l e w i k a n a obłęku, p o s z e w k a
zła n a c h a
łupie i
i
i podłoga. N a d sienią p o w a ł a , k o m i n
wywie
d z i o n y n a d a c h , d o b r y . Z s i e n i w c h o d z ą c do i z b y ,
na zawiasach
i czopach
żelaznych z h a c z y k i e m
drzwi
i skobla
m i żelaznemi. W i z b i e szafa o 3 półkach, ł a w a p o d o k n e m
z
dyla,
około
1 bez
okno
pieca,
piec,
sześci
komin
szyb,
stolik
niezły,
prosty
powała
z
1,
ciądzem
i dwiema
skoblami. W
komorze
na
Stajenka
i zaprząż
Grzegorz Woźniak siedzi n a zagrodzie
przykryta,
masz. Z t e j s i e n i w c h o d z ą c d o i z b y , d r z w i n a
zła, z d e z e l o w a n a . K o m i n a
zamiast
stołu, p o w a ł a
dobra
i czopach
i
ale p o g n i ł e . Z
n i e masz.
1. Stodoła o j e d
n y m sąsieku; w r o t a z deszczek złe, p r z y c i e s i
zła. P r z y
komorze
w
skobli
2 i
zgniłe, po
wrzeciądz.
Przy
srąbek n i e n a k r y t y , bez d r z w i i p o w a ł y .
Płoty
około p l e c i o n e
wrotach
Po
s t a r e , złe. O b s i e w y
z zaprzężą
i
byd
ł e m j e g o własne.
Mikołaj
powała,
siedzi
na zagrodzie
trzechdniowej.
s t a r a , zła. Z
obłęku. P r z y c i e s i ,
zawiasach
na trzech
tej izby
belkach,
do k o m o r y
żelaznych. W
komory
tej komorze
drzwi
z
komin,
drzwi
deszczek n a
2.
Chlewów
2, w
jednym
i powała, w d r u g i m n i c nie masz. T e c h l e w y
podłoga
słomą p o
k r y t e . Stodoła o 2 sąsiekach. D o t e j stodoły w r o t a
wrzeciądzami
i skoblami.
i bydło z z a s i e w a m i
R o b i w tydzień 3 d n i . W c h o d z ą c d o s i e n i , d r z w i n a o b ł ę
Marcin
Woźniak
Płoty
stare,
złe.
dobre
Zaprząż
jego własne.
siedzi
na zagrodzie
trzechdniowej.
k u . W s i e n i p o d ł o g a zła, p o w a ł y n i e m a s z , k o m i n n a d a c h
Robi
wywiedziony,
obłęku złe. W s i e n i p o w a ł y p o ł o w a , k o m i n n a d a c h
dobry; zapierzenie
n a górę z
drzwiczkami
n a obłęku. W c h o d z ą c do i z b y , d r z w i n a z a w i a s a c h
p a c h żelaznych
lami dwiema
z klamką, r y g l e m , w r z e c i ą d z e m
żelaznemi, z h a c z y k i e m
i z b i e szafa o t r z e c h p r z e g r o d a c h ,
okna
2 dobre,
komin
stół p r o s t y
d o b r y , powała
z skoblami. W
około
na jednej
d o k o m o r y wchodząc, d r z w i n a z a w i a s a c h
laznemi, z wrzeciądzem i d w i e m a
powała
dobra. D r z w i
z podłogą
i powałą,
bez wrót. Strzechy,
112
na podwórze
stajenka
skob
tej
ława p o d o k n e m z d y l a ,
1, ł a w y
z dylów
i czo
i
przy
pieca, piec
[i]
belce. Z
izby
z czopami
że
skoblami. W
komorze
n a obłęku. C h l e w
chlewie.
k r o k w i e złe. B r o g ó w
Szopka
2. Srąb
1
zła
nowy
w
tydzień
wiedziony
do i z b y
Ława
zły.
drzwi
d n i 3. W c h o d z ą c
Ściany
d r z w i dobre
pod oknem
d o b r a , ściany w
w
do
sieni,
i czopach
z d y l a , stół, k o m i n , p i e c
izbie
na zawiasach
komory
pogniły.
i czopach
na podwórze
Z
tej izby
żelaznych
d r z w i złe.
Srąb
o 2 sąsiekach, 1 p r z y k r y t y , d r u g i
raźniejszej p o s e s j i p o s t a w i o n y ,
na który
tej
na
wy
sieni
żelaznych.
zły,
powała
do
komory
z wrzeciądzem
bez p r z y k r y c i a , c h l e w ó w 3 złych, p o s z e w k i
Stodoła
drzwi
s i e n i z g n i ł e , złe. Z
n a zawiasach
i d w i e m a s k o b l a m i żelaznemi. W k a m o r z e
Z
na
podłoga
płatwy zgniłe, k r o k w i e złe, p r z y k r y c i e
zgniłe, o k i e n złych
z
Drozd
wywiedzionego nie
i c z o p a c h żelaznych. W t e j i z b i e ł a w a p o d o k n e m , ł a w k a
zawiasach
szewka
trzechdniowej.
przez
mały;
n a c h l e w a c h zła, pogniła. B r ó g
własne.
wrze
n a g ó r ę z d y l i k ó w , d r z w i c z k i z desz
boisko
2. P ł o t y
R o b i 3 d n i w tydzień. W c h o d z ą c d o s i e n i , sień p u s t a , n i e
piec, szafa
szewka
jego
z
na
drzwiami
chrustu,
z deszczułek. B r o g ó w
czek. T e n b u d y n e k s n o p k a m i p o k r y t y . C h l e w ó w 2, t r z e c i
d r z w i troje na biegunach, powały
i podłogą.
z pokładem
o 1 sąsieku z
[ s ] . Stodółka
s t a r e złe. Z a s i e w y
mała
z powałą
podłoga
połowę, powała dobra. D r z w i n a podwórze z k o m o r y
obłęku. Z a p i e r z e n i e
chlewie.
obłogu
p r z y t y m sąsieku. W r o t a
ławy
dylów
3 b e l k a c h . Z i z b y do k o m o r y d r z w i n a z a w i a s a c h
na
dobra. C h l e w i k
drugie
izby
R o b i d n i 3 w tydzień. W c h o d z ą c d o s i e n i , d r z w i n a o b ł ę
chlewiczek
powała
[i] k o m i n
powała
dobra.
stary
zgniły,
na nich
nowy
dwór
dał
złe.
za t e
drze
w a , k r o k i e w i łat. W r ó t d o t e j stodoły d w ó j e s t a r y c h n a
obłękach.
Płoty
z bydłem
jego
w
około p l e c i o n e
stare,
złe.
Zaprząż
d r z w i n a obłęku. P o w a ł a w s i e n i zła, k o m i n
ny
własne.
J a n B a n a s i k siedzi n a zagrodzie trzechdniowej. R o b i
n a d a c h , zły. W
kiem i skoblami.
N a d sienią p o w a ł a z d y l ó w , k o m i n w y w i e d z i o n y
1
dobry. W
t e j s i e n i s t a j e n k a z podłogą
i powałą.
Drzwi
żłób i d r a b i n a . Z s i e n i d r z w i d o i z b y z
pogniłe.
W
tej izbie
ława
d o b r e , ł a w k i koło p i e c a , p i e c
s t a r a zła z d y l ó w n a j e d n e j
haczy
pod oknem,
zły, k o m i n
belce.
z
zły,
Z tej izby
okno
powała
d r z w i do
tej
k o m o r y n a zawiasach i czopach z wrzeciądzem i s k o b l a
tarcic
m i . W k o m o r z e p o w a ł y m a ł o co, a l e zgniła. Z t e j k o m o r y
do s t a j e n k i n a obłęku z w r z e c i ą d z e m i s k o b l a m i . W
stajence
wywiedzio
złe, p r z y c i e s i
Z s i e n i d r z w i do i z b y n a z a w i a s a c h i c z o p a c h
w t y d z i e ń d n i 3. W c h o d z ą c d o s i e n i , d r z w i n a obłękach.
na dach,
s i e n i ściany
na zawiasach i czopach żelaznych. W izbie szafa o 3 pół
n a p o d w ó r z e d r z w i ma obłęku. P r z y c i e s i
k a c h , ława p o d o k n e m z d y l a , o k n o 1 dobre, d r u g i e małe
m o r ą [ i ] sienią ze w s z y s t k i m zgniłe. W ścianach
drzewo
złe, stół m a ł y z t a r c i c , ł a w y około p i e c a , p i e c
poprócbniałe.
powały
[i] k o m i n
d o b r y , powała n a 3 b e l k a c h , z t a r c i c , dobra. Z t e j
do k o m o r y d r z w i z t a r c i c n a z a w i a s a c h
i czopach
izby
żelaz
Chlewów
2 z
p o d izbą i k o
podłogami
złemi,
z żerdek. T e c h l e w y słomą p o s z y t e , l e c z p o s z e w k a
zła.
Stodoła
o
1 sąsieku
s t a r a , zła;
wrota
z
stara,
deszczek
n y c h z w r z e c i ą d z e m i d w i e m a s k o b l a m i żelaznemi. W k o
n a obłękach. B r o g ó w 2. P ł o t y n a o k o ł o z ł e . S o l e k
m o r z e p o w a ł a i podłoga d o b r a . Z k o m o r y
z powałą, d r z w i a m i n a zawiasach
dwórze z tarcic n a zawiasach
i czapach
drzwi na po
żelaznych. T e n
b u d y n e k przez połowę poszyty, przez połowę
deszczkami
p o b i t y . C h l e w ó w 3 d o b r y c h z p o w a ł a m i , żłobami,
nami. W
d w u c h l e w a c h podłogi, w
masz. P r z y t y c h c h l e w a c h c h l e w i k mały n a świnie. S t o
doła o 2 sąsiekach; w r o t a z t a r c i c n a b i e g u n a c h
drew
n i a n y c h z wrzeciądzem i d w i e m a s k o b l a m i . Solek z p o d
łogą i p o w a ł ą ;
d r z w i n a zawiasach
i
czopach
żelaznych
z w r z e c i ą d z e m i s k o b l a m i d w i e m a . P ł o t y w około
Stawiączki koło o b o r y d o b r e . P s z c z e l n i k
dobre.
tyczkami opar-
c h a n i o n y >[s] w około d a b r z e . Z a s i e w y i o b s i e w y i zaprząż
j e g o własne. B r o g ó w 2 za stodołą.
z
mały
wrzecią
d z e m i s k o b l a m i d w i e m a . T e n s o l e k słomą p o s z y t y . Z a
siewy
drabi
t r z e c i m podłogi n i e
i czapach
i zaprząż z b y d ł e m
Bartłomiej
Ochocki
jej
własne.
siedzi
n a zagrodzie
trzechdnio
w e j . R o b i w tydzień d n i 3. W c h o d z ą c do s i e n i , d r z w i n a
obłęku. W s i e n i podłoga, p o w a ł a n a d sienią, k o m i n
wiedziony
ma d a c h
d r z w i n a zawiasach
i
dobry.
Z
sieni
i czopach
s k o b l a m i żelaznemi.
W
do
izby
żelaznych z
tej
izbie
ława p o d o k n e m z d y l a , o k n o
wy
wchodząc,
wrzeciądzem
szafa
o
3
półkach,
1 d o b r e , stół m a ł y
pro
s t y 1, p i e c [ i ] k o m i n d o b r y , ł a w y o k o ł o p i e c a , p o w a ł a d o
b r a n a 1 belce, z a p i e r z e n i e
n a górę. W
t y m zapierzeniu
d r z w i n a obłęjku. Z t e j i z b y d r z w i d o k o m o r y n a z a w i a
A n t o n i Woźniak n a zagrodzie siedzi d w u d n i o w e j . R o
s a c h i c z o p a c h żelaznych. W t e j k o m o r z e
powała
dobra.
b i w t y d z i e ń d n i 2. W c h o d z ą c do s i e n i , d r z w i n a obłęku.
Z t e j k o m o r y d r z w i n a p o d w ó r z e n a obłęku, z deszczek.
W sieni komin wywiedziony
Pakrycie
n a d a c h , zły. P o w a ł y i p o d
łogi w s i e n i n i e m a s z . Z t e j s i e n i d o i z b y w c h o d z ą c , d r z w i
stare n a zawiasach
i
skoblami
mały
a czapach
dwiema.
1, p i e c
Ławka
[i] k o m i n
żelaznych
z
pod oknem
wrzeciądzem
z
dyla,
stolik
l i c h y , powała d o b r a . D r z w i
do
na t y m budynku
słomą
poszyte.
Chlewów
2
bez p o d ł ó g ; p o w a ł y z żerdek, d r z w i n a obłękach, ż ł o b y 2,
d r a b i n 2. T e c h l e w y słomą p o k r y t e . S z o p a n a w ó z
komorze.
Stodoła
o 2 sąsiekach. D o
t e j stodoły
n a obłękach z w r z e c i ą d z e m i s k o b l a m i . S o l e k z
przy
wrota
podłogą
k o m o r y n a z a w i a s a c h i c z o p a c h żelaznych z w r z e c i ą d z e m
i p o w a ł ą dobrą. D r z w i do t e g o sołku n a obłęku z
i s k o b l a m i d w i e m a . W k o m o r z e podłoga i połówką stara,
ciądzem i s k o b l a m i d w i e m a żelaznemi. B r o g ó w 2; p l e w -
powała
dobra. Z k o m o r y
d r z w i n a oborę
n a obłękach.
N a t y m b u d y n k u p r z y k r y c i e s n o p k a m i i deszczkami, lecz
n i a k p o d j e d n y m b r o g i e m . Płoty w około stare.
złe. Z a s i e w y
i zaprząż z b y d ł e m w ł a s n e
jego.
Zasiewy
i zaprząż z b y d ł e m własne j e g o .
t o p r z y k r y c i e złe, s t a r e . C h l e w 1 z p o w a ł ą z żerdzi. P r z y
c h l e w i e b o i s k o m a ł e , słomą o b o j e p o s z y t e . P ł o t y n a o k o ł o
wrze
Józef O c i e p i a k s i e d z i n a z a g r o d z i e d w u d n i o w e j . R o b i
w
tydzień
d n i 2. W c h o d z ą c
do s i e n i , d r z w i n a
obłęku.
W s i e n i p o w a ł y n i e m a s z , a n i podłogi. T a sień n i e p r z y
Kasper Masztalerz siedzi n a zagrodzie t r z e c h d n i o w e j .
kryta.
Z [tej s i e n i w c h o d z ą c
do i z b y ,
drzwi na
obłęku
R o b i w tydzień d n i 3. W c h o d z ą c d o s i e n i , d r z w i n a o b ł ę
z wrzeciądzem i s k o b l a m i d w i e m a żelaznemi. W t e j izbie
k u z w r z e c i ą d z e m i s k o b l a m i żelaznemi. W s i e n i p o d ł o g a
ława p o d o k n e m , o k n o
i
powała
p i e c , k o m i n , p o w a ł a d o b r a . Z t e j i z b y do k o m o r y
W t e j s i e n i s t a j e n k a , w której podłoga i powała
dobra.
n a obłęku. W
do
na
zamiast stolika,
dobry.
izby
wywiedziony
1 dobre, ławka
dach,
Drzwi
(dobra, k o m i n
t e j s t a j e n k i ma b i e g u n a c h . Z
n a zawiasach
i
czopach
żelaznych
i s k o b l a m i d w i e m a . W t e j izbie szafa
sieni
z
drzwi
do
wrzeciądzem
o 3 półkach, ł a w a
pod o k n e m z dyla, okno 1 dobre, drugie maleńkie o czte
rech
szybach,
piec
[1] k o m i n
dobry,
ławy
koło
Z i z b y do k o m o r y d r z w i n a obłęku. N a g ó r ę
W
i
t y m zapierzeniu
drzwi
skoblami dwiema.
Ten
Chlewów
ma
obłęku
b u d y n e k cały
z
chlewy
pogoirzałych z b u d o w a n y . P o s z e w k a n a t y m b u d y n k u n o
wa.
szej
kach z wrzeciądzem
słomą
z szopą
Wizja
słomą
na
tych
l .
n
po
1, d r u g i
n a chałupę, t o j e s t sień,
i p o b i c i a ; d r z w i żadnych n i e m a s z , k t ó r y srąb z a t e r a ź
posesji
postawiony
po
kondescensyi.
Płoty
o k o ł o s t a r e , s t a w i ą c z k i d o b r e . Słupina s t a w i a n a
łupana, d o b r a . W r ó t n a p o d w ó r z e
tych
n a obłękach. Z a s i e w y
dwoje
i zaprząż z
dębowa,
z aksztełi
bydłem
na
własne
U z n a l i niżej
rocznich
bydło
lasu M u r o w a n a
podpisami
nazwanego
IchM przy
Woźnym
auten
pniaków
w
t y m lesie
wyciętych,
drzewka
m i e r n e g o , s z t u k 23.
2°.
Tegorocznich
p n i a k ó w n a różną p o t r z e b ę d l a p o d d a
n y c h brzezińskich
n a k r o k w i e , b r o g i , płatwy,
mier
n e g o d r z e w k a , s z t u k 28.
3°. D l a t y c h ż e p o d d a n y c h n a ł a t y i ż e r d z i e
4°.
Za
asygnacją
Imci
pana
Aleksandra
kop
3.
Otfinowskiego
w y w i ó z ł z t e g o l a s u p o d d a n y j e g o n a Suboczynę
dar
jego.
Józefowa
i
t y c z n y m J a n i e T w a r d y m , j a k o z n a j d u j e się p r z e s z ł o -
i z b a , k o m o r a z p ł a t w a m i , b e l k a m i bez p o w a ł y , k r o k i e w
niejszej
i brogu nie ma. Zasiewy
p o s e s j i p ł o t ó w , p r z y c i e s i , k r o k w i e , łat.
poszyty.
i s k o b l a m i dwiema. Bróg
Srąb n o w y
stodoły
zapierzenie.
s z y t e . Stodoła o 2 sąsiekach s t a r a ; w r o t a s t a r e n a obłę
n o w y bez p o s z y c i a .
Chlewy,
jego własne. D o tego b u d y n k u dodał dwór za teraźniej
wrzeciądzem
2 z podłogami złemi, t r z e c i mały, c z w a r t y
n a wóz. Te
drzwi
drzewek
pieca.
d r o b i a z g , z p o w a ł a m i , d r z w i a m i n a obłękach. P r z y
c h l e w a c h szopa
k o m o r z e powała. T e n b u d y n e k z
na
ł a t y s z t u k 30.
5°.
Na
potrzebę
Imci
pana
Aleksandra
Otfinowskiego
w y w i e z i o n o z t e g o l a s u n a łaty s z t u k 24.
Wiewiórowa
wdowa,
siedzi
na zagrodzie
t r z e c h d n i o w e j . R o b i w t y d z i e ń d n i 3. W c h o d z ą c d o s i e n i ,
6°. N a
potrzebę
Imci
pana
Pawła
wieziono z tego lasu, miernego
Otfinowskiego
wy
d r z e w a , s z t u k 16.
113
Leśnego
Wchodząc
W
do
sieni powały
wywiedziony
sieni
drzwi
a n i podłogi
dobry. Z
drewnianym
pomieszkanie
na
ulepione. Do
obłęku
n i e masz.
sieni drzwi
z
Komin na
do i z b y
z wrzeciądzem i d w i e m a
deszczek.
na
dach
biegunie
s k o b l a m i żelazne
m i . W t e j izbie ławka p r z y o k n i e , o k n o
1 dobre,
powała
z 'dylików ' d o b r a , b e l e k n a k r z y ż d w i e . Z i z b y do k o m o r y
d r z w i n a obłęku z w r z e c i ą d z e m
i dwiema
l a z n e m i . W komorze powała na jednej
nek
częścią
poszyty
słomą,
częścią
częścią m a k o w i n a m i p o s z y t y .
s k o b l a m i że
belce. T e n b u d y
deszczkami
Bróg
pobity,
1. P o d t y m b r o g i e m
chlewik.
t e j chałupy
111. J a k u b C y g a n
m a żonę,
s n o p k a m i poszytą, w k t ó r e j
A P K r . , Castr. Crac.
t. 208, 1778 r .
bardzo
zem
z ojcem
chałupę
i
Proban
m a żonę
jednej
chałupie
w
starą,
złą, słomą
wójtostwa
Poddani
1. W o j c i e c h
mora. To
wszystko
t e j jest
we
wsi
do w ó j t o s t w a
Walkowicz
z
okno
Siedlec
komora. W
izbie
2. M a c i e j
której
tartego,
1 dobre.
Włodarz
okno
koło
karczmy
dwoje,
swoich
za
dzień
tylko
za
n i e m a . Chałupę
izbie o k i e n
złą, w
2, p i e c
i
ma
żonę,
s n o p k a m i poszytą, złą. W n i e j
dzieci
czworo,
chałupę
j e s t sień i i z b a , o k n o 1.
poszytą,
starą.
D o miej
i z b a i sień. W
izbie
okno
o
drzwi
1, p i e c
1 sąsieku
M a wołów parę d w o r s k i c h •
6. A u g u s t y n S i e r a d z k i
złe,
1, chałupę
dwoje.
i kumin
starą,
złą
W
tej
jest
z gliny
ule
i chlew
zły.
żonę m a , d z i e c i c z w o r o ,
piec
Sieradzki
ma
żonę,
cha
n i e j j e s t sień, i z b a
i kumin
gliniane.
dzieci
łupę s n o p k a m i poszytą n o w ą z d r z e w a
•.
s i e n i , dwóch
m a dzieci czworo,
izbach
i
dwóch
komorach
n o w o postawioną, s n o p k a m i
poszyta.
ona mieszka,
jednej
połowie
a
w
drugiej
Józef k o w a l . W t y c h i z b a c h j e s t p o j e d n y m o k n i e . W k a ż
dej piec i k u m i n dobre. T a K a l a c i n a m a k o n i parę
swo
.
9. Józef k o w a l m a żonę, d z i e c i
dwoje, siedzi w
łupie w y ż e j o p i s a n e j . M a stodołę o 1 sąsieku
wójt
m a żonę, d z i e c i ę
p r z e s z ł y m r o k u ożenionego, w
kającego.
Ma
chałupę
1 i syna
cha
•.
starszego
jednej
chałupie
miesz
i
komorze,
starą,
o sieni, izbie
s n o p k a m i poszytą. W i z b i e o k n o 1, p i e c
114
wchodząc
do
tradowanej
izdebki wyrażonej
jest
sień
z
zaporami
drewnianemi;
wrzeciądz i s k o b e l
wywiedziony
dachem
przy
żelazne. W
deszczkami
deszczki
jednych
wewnątrz
poodpadały.
i skoblem
a 4 szyby
obity,
Z
masz.
Te szyby
gach, piec
ławka. P o w a ł a
do
1
w
drzewo
komory
i podłoga
na
wrzeciądzem
górę
którego
t e j s i e n i są
drzwi
drewnianych,
żelaznemi. W
tej
oprawne.
nie
okna
dostaje,
deszczkami
kawałka nie
Stół duży
którego
dobre,
izdebce
d r u g i m 2 szyby
k a m i e n n y , około
w
koło
od d r z w i kawałka szyby
poprzetrącane, w
podwórza
tej sieni k u m i n
i z d e b k i n a kołowrotach
są 2; w p i e r w s z y m
n a strą
ławki, p o d o k n a m i
d o b r a . Z t e j i z d e b k i są ' d r z w i
kołowrotach
żelaznemi,
drewnianych
n a d którą
i sienią d a c h d o b r y , m i e j s c a m i
z
skoblem
izdebką,
komorą
t y l k o gonty
powybijane,
a o s o b l i w i e n a d o k n a m i . S t a j n i a , obora, p i w n i c a wspólna,
dlatego
się.
i nawozu
Stodoła
na g r u n t trądowy p o m i e r n i e
d l a złożenia
zboża
z
naznacza
zapolnicami
i boiskiem mniejsza
i o d d w o r u idąc p i e r w s z a
wej
drzwi dwoje
ręce, d o k t ó r e j
nych, poszewka
n a obłąkach
dwiema
po
pra
drewnia
s t a r a , zła.
4
A P K r . , Castr. C r a c ,
t . 189, 1756 r .
rei.,
Błeszno
p o w . Częstochowa
i kumin
z gliny
villa
Błeszno
ss. 573—575:
Chałupa p u s t a n a w s i Błesznie w
Szymona
Chrościńskiego
między
mająca p o d w ó r c e , d o k t ó r e j
chałupa
10. Józef
Bystrzanowice
p o w . Częstochowa
chałupę
p r z e z teraźniejszego p o s e s o r a
W
rei.,
O b i . actus t r a d i t i o n i s sortis m e d i e t e t t b o n o r u m
Kalacina wdowa
dobrą o j e d n e j
Crac.
cha
[przez] teraźniej
m o r a . O k n o 1. M a stodołę o 1 sąsieku, c h l e w y t r z y , w o
8. Z o f i a
poszyta,
.
czworo,
szego p o s e s o r a p o s t a w i o n a , w której j e s t sień, i z b a i k u
łów parę swoich
M a r c a k u przez
Stodołę
o 2 sąsiekach i c h l e w . M a k o n i parę s w o i c h
7. I g n a c y
snop
.
łupę s n o p k a m i poszytą starą, złą. W
1 kumora. Okno
sto
.
S a t a n m a żonę, dziecię
M a stodołę
ule
p o k r o k w i o n a , połaoona i
małemi zabite, t r z y przetrącone, w c z w a r t e j
.
Piec i k u m i n z g l i n y ulepione. Do t e j chałupy jest
doła o 1 sąsieku, zła
gliny
2, j e d e n . n i e
z
do t e j ż e
chałupą
Satan
z
Ma
sień
drewnianych
z haczykiem
jest k u c h n i a d e s k a m i p o b i t a
5. M i c h a ł
Najprzód
nad
m e j chałupie, co i W ł o d a r z m i e s z k a — — . Z a tą
w
i kumin
—.
izba,
0 d w o j g u d r z w i a c h d o b r y c h na kołowrotach
której
t e j sa
4. M a r c i n
Castr.
kumin
komornica w
ich
której
ss. 1685-41686:
chałupy
wołów
pobitą, starą,
3. F r a n c i s z k a J a n k o w a w d o w a
pione.
1, p i e c
w
O p i s a n i e i z d e b k i , k o m o r y i stodoły
niej
z g l i n y ulepione —.
kami
mieszkającego
13
cha
na
do t e j
ma
nic nie robi,
gontami
m a p a r ę •—.
I n w e n t a r z części dóbr w s i B y s t r z a n o w i c
poszycie
Stodoła
Walkowicz
j e s t i z b a , sień i k o m o r a . W
tej
skończony — .
j e s t sień, i z b a i k o
zapłatą posługę c z y n i . M a żonę, d z i e c i
tyle
Ciołków
t . 195, 1762 r .
parę —.
w
i komora. W
p i o n e . M a stodołę o 2 sąsiekach, c h l e w ó w
należący
m a żonę, d z i e c i
drzewa
1 sąsieku, s t a r a . T e n
.
starą
i syna Franciszka r a
poszytą,
Siedlec
p o w . Częstochowa
łupę n a p a s t e r n i k u starą, w
ma
1, chałupę
sień, i z b a
złą, z c h r u s t u postawioną.
12. T o m a s z
APKr.,
ss. 349—352:
stara,
do której stodoła o 2 sąsiekach p o s t a w i o n a n a l e ż y ; p u s t a .
rei.,
Inwentarz
w
dziecię
[ 1 3 ] . J e s t t a k ż e chałupa p o G r z e g o r z u
2
0
o 2 sąsiekach,
o k n o 1, p i e c i I k u m i n z g l i n y u l e p i o n e , d a l e j m a stodołę
teraźniejszego posesora
złe;
stodoła
c h l e w ó w 2 i szopa n a w o z y . M a w o ł ó w p a r ę s w o i c h - :
ma
wywiedziony
kumin
ściankę
części i m c i
drugiemi
w c h o d z ą c są d r z w i złe. T a
z przyjścia.
W
tej
dobry. D o izby wchodząc
kapiasty
z
pana
chałupami
ogniskiem,
piec
ścianie
kumin
drzwi nie
prosty,
pół
masz,
większe
k a m i e n n y , a mniejsza połowa k a c h l o w y ; stare, złe k a c h le, a 1 w y b i t y , Z
tej izby
a n i podłogi, a n i o k n a
szewka
słomiana
[.]
dobra,
do k o m o r y
I powały
ale bez
drzwi nie
i ściany
kalenice.
masz
dobre, po
Przy
tej
zaś
chałupie
jest
chliwik.
Na
tymże
póirolku
jest
druga
gim
zapolem
złe. W
tych
zapolach
są podłogi.
Ściany
chałupa s t a r a , d o k t ó r e j w c h o d z ą c są d r z w i n a b i e g u n a c h
s t a r e . O g r o d z e n i e t e j chałupy częścią tyniną, częścią
z w r z e c i ą d z e m i s k o b l a m i żelaznemi, z k l a m k ą
drewnia
d z i a m i , częścią n i e dostaje.
ną. W t e j s i e n i j e s t k u m i n
wylepio-
win
ny, powała
stara
dobrze
wywiedziony,
przegniła
gliną
i sztuki
powały
nie
śliwowych
drzewkach
d o s t a j e . D o i z d e b k i w c h o d z ą c są d r z w i p r o s t e n a z a w i a
jeszcze
s a c h , h a k a c h żelaznych. P r z y
nym
tych drzwiach
k a p i a s t y z o g n i s k i e m prostą robotą, p i e c
ny,
w
stara
Z
pół k a c h l o w y
jeszcze
tej izby
stary,
dobra,
okna
podłogi
jest
kumin
w pół k a m i e n
n i e masz,
bez s z y b ,
tylko
powała
ramy
w c h o d z ą c są d r z w i p r o s t e n a z a
hakaCh
wrzeciądzem
i
Podłogi
n i e masz.
z
Ściany
i
jednym
t e j chałupy
stare,
ław w
tej izbie
dwie.
Poszycie
n a d sienią i k o m o r ą p o części p o w y d z i e r a n e ,
szycia
nowego trzeba.
zła. O b o k
t e j chałupy
ze
drzwiami
U
dwóch
i
powały
na
trzy
szego k o n t r a k t u
poszewka
chlewach
na tych
t. 1 7 5 , 1 7 4 6 r.
dobre.
W
ciwko
od izby
t y c h chlewów
gunach
n a d tymże
strzechą,
dobra
chlewie
podłogi p o zła.
Naprze
n a bydło, d r z w i
na bie
d r e w n i a n y c h z s k o b l a m i i wrzeciądzem
żelazne
m i . Ten chlew
stajenka
chlewem
stara
skoblami.
jednym
j e s t żłób z drabiną, w e d w ó c h zaś c h l e w a c h
gniłe. R y n n a
chałupie
chlewach
z g r u n t u zły, s t a r y , oprócz j e d n e g o żłobu,
który jest d o b r y . P r z y t y m c h l e w i e jest stajenka, w któ
rym
ściany, p o s z y w k a
chałupy
ogrodzenia
i wszystko
żadnego
s t a r e , z l e . Około
n i e masz.
Do tej
Na
l e w e j s t r o n i e t e j stodółki j e s t
przykrycie
s z a r iguntów b a r d z o z ł y i w y d a r t y . P r z y k r y c i e
tej
chałupy
j e s t stodółka o 1 b o i s k u . W r o t a s t a r e , złe, d w o j e
z łąkami t r z e m a
oddaje
się, p r z y
trojgu
stara, ale
z
posieczo-
którym
pół-
5
Oblata
193—194:
w
którym
zapola.
dobre, ale
Naprzód
piec
oddaje
się —
n i e mieszka
budynek
nikt,
i k u m i n e k biały prostą
budynek
na
Żuraw
p o w . Częstochowa
actus t r a d i t i o n s sortis b o n o r
ss.
jednak po
i
po
.
A P K r . , Castr. Crac. r e i . ,
p o d jedną
drewnianych
bróg
poszywka
t a m jejmość p a n i B o r z ę c k a bez n a j m n i e j
skoblem.
bez nóg, stępa
chlewy
biegunach
chlewów
na tych
Stół p r o s t y
d o b r a . T ę chałupę
reperacji
na tej
stodółką
ogrodzony,
sianem, pastwiskami
r o l k u mieszka
będą p o t r z e b o w a ć . Szafa p r o s t a w i z b i e o pięciu półkach
dobra,
Przed
spodu
żer
drze
gołe.
do k o m o r y
wiasach
kilka.
od
O k o ł o t e j chałupy j e s t
imię
dobry
Stacha
to
pusty
jest
przy
pod
drodze,
deszczkami,
robotą, o k n a 2 d o b r e . T e n
ze w s z y s t k i m ,
Jakubczaka,
Ż u r a w —• —
także
który
chłopa
półrolnika
m a wołów
pańskich
młodych p a r ę jedną i i n n e r e k w i z y t a należące do g o s p o
darstwa
. Chałupa
j e g o już s t a r a
o jednej
izbie
i k o m o r z e ; p i e c i k u m i n e k d o b r y biały, o k i e n k o 1 , d r z w i
dwoje
na biegunach
drewnianych.
Chlewik
t e j chałupie, stodółka o 2 s o m s i e c z k a c h
w
poszyciu
nowej
potrzebuje
mornicę n a imię M a g d a
na
p a s t e r n i k u pańskim
izbie
z
sionką
małą,
okienko małe dobre
nad dru
reperacji
oddaje
się
mały
— — . Także k o
. Chałupkę m a
p o d deszczkami
z
piecem
i
przy
mała. T a chałupa
kuminkiem
o
jednej
białym;
.
Jerzy
Czajkowski
PRZYPISY
J . C z a j k o w s k i , Budownictwo
Włocławek)
w 1787 roku,
„Pol.
1
1 9 7 0 , n r 2 , s.
wsi Kolomia
S z t . L u d . " , R.
(pow.
XXIV,
109—119.
P o r . i b i d e m o r a z J . B u r s z t a , Budownictwo
wiejskie
w kluczu
runowskim
w I połowie
XVII
wieku,
„Kwar
t a l n i k H . К . M . " , R. I I , 1 9 5 4 , n r 1 — 2 ; B . B a r a n o w s k i ,
J . Bartyś,
Źródła
do historii
budownictwa
wiejskiego
z początku
XIX
w.,
„Łódzkie
studia
etnograficzne",
R. V I I I , 1 9 6 0 , t . 2 ; B . B a r a n o w s k i , J . Bartyś,
Inwentarz
dóbr heźnica
Mała w Łączyckiem
z 1811 roku,
„Kwar
t a l n i k H . К . M . " , R. V I I I , 1 9 6 0 , n r 4 ; T . L a l i k ,
Zagroda
na Mazowszu
w
XV wieku,
„ K w a r t a l n i k H . К. M . " ,
R. V , 1957, n r 3 — 4 .
'
A P K r . , C a s t r . C r a c . r e i . , t . 1 9 9 , ss. 2 1 3 7 — 2 1 5 7 .
2
Ibidem,
4
ss.
2137—2144.
Słownik
geograficzny
Królestwa
Polskiego
i in
nych
krajów
słowiańskich,
W a r s z a w a 1 8 8 0 , t . I , s. 4 1 6 .
A P K r . , C a s t r . C r a c . r e i . , t . 2 1 1 , s. 3 0 7 4 : O p i s a n i e
b u d y n k ó w d w o r s k i c h w K i e d r z y n i e ; i b i d . , t . 1 8 8 , s. 1 6 8 6 :
I n w e n t a r z dóbr w s i L i b i d z a ; i b i d . , t . 1 8 5 , ss. 1 5 8 4 — 1 5 8 9 :
I n w e n t a r z dóbr w s i P r z y s t a j ń oraz a n e k s .
Z a k s z t e l i w y k o n y w a n e b y ł y też p o w a ł y . T e r m i n
ten nie jest j e d n a k znany obecnie a n i w Brzezinach,
a n i też n i e f i g u r u j e w ż a d n y m słowniku.
W r o t a n a obłękach b y ł y r ó w n i e ż w s t o d o l e w B y s t r z a n o w i o a c h w 1 7 6 2 r . N i e w y k l u c z o n e , że i w i n n y c h
w s i a c h obłęki s t o s o w a n o , t y l k o b r a k o t y m w i a d o m o ś c i .
P o r . J . B a s a r a , Terminologia
budownictwa
wiej
skiego
w dialektach
polskich,
„Prace
Językoznawcze"
n r 4 3 , W r o c ł a w — W a r s z a w a — K r a k ó w 1 9 6 5 , cz. 2 , s. 2 0
oraz m a p a 7.
P o r . M . T r a w i ń s k a , Z badań nad
budownictwem
wiejskim
w rejonie
częstochowskim,
„Rocznik m u z e u m
w C z ę s t o c h o w i e " , t . 2 , 1 9 6 6 , s. 1 0 4 i p r z y p . 2 6 .
I b i d e m , s. 101.
s
6
7
8
9
1 0
1 1
Z . N e y m a n o w a , Wnętrze
chaty
w Załęczu
Wiel
kim, „ P r a c e i m a t e r i a ł y m u z e u m a r c h e o l o g i c z n e g o i e t n o
graficznego w Łodzi. Seria etnograficzna", n r 5, Łódź
1 9 6 1 , s. 7 9 , r y c . 5 a, c; p o r . też p r z y p . 3 n a s. 7 8 .
M . T r a w i ń s k a , o p . c i t . , s. 1 0 2 .
I b i d e m , s. 9 0 .
W i n w e n t a r z u części w s i Błeszno z n a j d u j e m y t a k i
opis z 1 7 5 7 г.: F o l w a r k p o d g o n t a m i o j e d n e j s i e n i , i z b i e
i k o m o r z e , d r z w i d w o j e do i z b y i k o m o r y n a z a w i a
s a c h — . O k i e n w i z b i e 3 , d w a o d w s c h o d u , t r z e c i e od
z a c h o d u słońca, p o d ł o g i w i z b i e a n i w k o m o r z e n i e m a s z ,
k o m i n i p i e c z g l i n y r o b i o n y , n a d d a c h e m tegoż f o l w a r
k u k o m i n n i e p o b i t y , c h l e w bez d r z w i j e d e n — . ( A P K r .
C a s t r . C r a c . r e i . , t . 1 9 0 , s. 2 2 1 9 ) .
A P K r . C a s t r . O r a c . r e i . , t . 2 1 1 , 1 7 8 0 г.: O p i s a n i e
b u d y n k ó w d w o r s k i c h w K i e d r z y n i e , s. 3 0 7 5 .
A P K r . . C a s t r . C r a c . r e i . , t . 1 8 8 , 1 7 5 6 г.: I n w e n t a r z
dóbr w s i L i b i d z a , s. 1 6 8 6 .
J . C z a j k o w s k i , Z badań nad budownictwem
wiej
skim
w powiecie
olkuskim,
„Rocznik m u z e u m e t n o g r a
f i c z n e g o w K r a k o w i e " , t . 2 , 1 9 6 7 , s. 8 5 o r a z r y c . 2 3 / 1 0 , 1 1 .
Ibidem.
го M . T r a w i ń s k a , o p . c i t . , s. 8 5 .
I b i d e m , s. 9 4 .
W Chałupie A n d r z e j a G ó r s k i e g o o k n o b y ł o n a p o
łudnie, zaś d r z w i z k o m o r y n a p o d w ó r z e . T e szczegóły
p o z w a l a j ą dość ściśle określić, że chałupa stała b o k i e m
do d r o g i .
I g n a c y B o c h n i a k — •— m a chałupę n o w ą z s t a r e j
stodoły zbudowaną, z n o w e g o d r z e w a dołożona, d a c h o d
dołu d e s k a m i o b i t y , r e s z t a s n o p k a m i p o s z y t a , o k n a 2
w t a f e l e k 1 8 , p i e c i k o m i n prostą robotą, zaś d a c h o w y
k o m i n w s t a g i u l e p i o n y . Stodołę n o w ą m a p o s t a w i o n ą
z starego d r z e w a ( A P K r . , Castr. Crac. r e i . , t. 2 1 1 , 1 7 8 0 r.
1 2
1 3
1 4
1 5
1 6
1 7
1 8
1 9
2 1
2 2
2 3
s. 3 0 7 9 ) .
115
-> A P K r . , C a s t r . C r a c . r e i . , 188, 1756 г., s. 1686: I n
w e n t a r z dóbr w s i L i b i d z a : Z a temiż stodołami ( d w o r s k i
m i ) jest owczarnia
, n a b o k u tejże — j e s t chałupa
dla owczarza deszczkami pobita
, Folwark Gruszown i a r z e c z o n y . N a t y m f o l w a r k u j e s t — chałupa w k t ó r e j
izb d w i e i k o m o r a , deszczkami izby pobite, a k o m o r a
słomą
.
2
25
APKr.,
2 6
M . T r a w i ń s k a , o p . c i t . , s. 97.
2 7
I b i d e m , s. 98.
Castr. Crac.
r e i . , t. 2 1 1 , 1780 г.:
s. 3074.
Fot. J a c e k Kubiena.
2 9
3 0
3 1
A P K r . C a s t r . C r a c . r e i . , t . 205, 1774 г.: I n w e n t a r z
s t a r o s t w a olsztyńskiego. C h o d z i t u o następujące m i e j
2 8
scowości: P o c z e s n a , N i e r a d a , M ł y n e k , Własna, B o r o w y ,
C i e c i e r z y n , Kusięta, J a c h y m ó w , Z a r ę b i c e i P r z y r ó w .
M . T r a w i ń s k a , o p . c i t . , s. 95.
A P K r . , C a s t r . C r a c . r e i . , t . 2 1 1 , 1780 г.: R e g e s t r
i n t r a t y dóbr w s i ó w Kuźnica, p o ł o w y K i e d r z y n a i części
K a m i e n i a —. „ Z a d e s z o z k i n a p o p r a w ę chałup 9 zł., o d
p o s t a w i e n i a chałupy K l u s k o w i i za t a r c i c 3 n a d r z w i
29 zł. 10 gr., o d s t a w i a n i a chałupy w K i e d r z y n i e z cegłą
30 zł. 11 g r . " (s. 1171).
P o r . W . U r b a n , Poddani
szlacheccy
w
wojewódz
twie krakowskim
w drugiej
poołwie
XVIII
wieku
i ich
opór
antyfeudalny,
W r o c ł a w — K r a k ó w — W a r s z a w a 1953,
s. 35.
R y s . opr. autor,
wyk. Krzysztof
Kelm