-
https://www.cyfrowaetnografia.pl/files/original/f3814777472094f964c816527b7c99a6.pdf
7d014774c17d02192d7b7758f996501e
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Lud
Text
A resource consisting primarily of words for reading. Examples include books, letters, dissertations, poems, newspapers, articles, archives of mailing lists. Note that facsimiles or images of texts are still of the genre Text.
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Relation
A related resource
oai:cyfrowaetnografia.pl:publication:4675
Rights
Information about rights held in and over the resource
Licencja PIA
Date
A point or period of time associated with an event in the lifecycle of the resource
1971
Subject
The topic of the resource
bohater ludowy
Podhale - legendy ludowe
zbójnik podhalański
Identifier
An unambiguous reference to the resource within a given context
oai:cyfrowaetnografia.pl:4341
Title
A name given to the resource
Zbójnik ludowy w kulturze polskiej / Polska Sztuka Ludowa - Konteksty 1971 t.25 z.2
Description
An account of the resource
Polska Sztuka Ludowa 1971 t.25, z.2; s.79-98
Creator
An entity primarily responsible for making the resource
Kroh, Antoni
Language
A language of the resource
pol
Publisher
An entity responsible for making the resource available
Instytut Sztuki PAN
Format
The file format, physical medium, or dimensions of the resource
application/pdf
PDF Text
Text capture metadata for PDF documents
Text
Anłoni Kroh
ZBÓJNIK
Ludowa
jeszcze w
lańskiej
legenda
czasach
terackim,
stu
bardzo
sobie
się
różne f o r m y ,
prób p r z e t w o r z e n i a
się
przedstawić
form
różne
j a k i e u t r w a l a ł y się w
Goszczyńskiego
do
modele
zbójnika
innych
cech
w
dodatnich. Przypisuje
sprytu
się
i
wielu
zbójnikom
silne
siły z b r o j n e j , p o s p o l i t e g o
coś
ruszenia
powszech
życie
dla
świata"
szli
współziomków,
bez
wahania
pochłonięci
narażali
ideą
swe
„równania
w bój, a i c h czyny, pełne szlachetnego
altruizmu,
nały i m s ł a w ę , powszechną s y m p a t i ę i w d z i ę c z n ą
zjed
pamięć
przyszłych pokoleń.
Tu
jednak
r o d z i się
Największe
nasilenie
na Podhalu
p a d a n a w i e k X V I I i pierwszą połowę X V I I I ,
konkretne
rze
dane
duchowej
Nie
n a temat
Podhalan
jest zatem
obecności
poza
przy
natomiast
zbójnika
n i e wychodzą
wykluczone,
pieniędzy.
W z i ą ł , obłupił j e j n o g i p o
— Kazałem
masz b u t y
ci buty
toś
mogła
kupić;
teraz
darmo!"
I n n y przykład
przez
kolana.
kupić,
Tetmajera .
2
—
opowiadanie
Zbójnik
przystał
Sabały
zimą
do
zanotowane
gazdy
za
p a r o b k a , ale n i e z a m i e r z a ł p r a c o w a ć ; g a z d a w o b e c t e g o
n i e chciał go k a r m i ć , za co został s r o d z e
nik
dę
ukarany. Zbój
uciekł wiosną, l e c z w r ó c i ł , o k r a d ł d o k u m e n t n i e g a z
i jeszcze d l a n a u c z k i zlał m u w r z ą c y m sadłem
brzuch. Oto inne opowiadanie
goły
Sabały
„ R o z s e d se k l e r y k bez g r a n i c e — i trafiół n a z b ó j
n i k ó w . O t o c i l i go dookoła — a n o s t a r s i m u p a d o :
wątpliwość.
zbójnictwa
— B o m i żal
odwa
nie
—
— N i e kupiła.
cza
p r z e c i w chłopskiej k r z y w d z i e . Z b ó j n i c y — j a k
wiadomo
się
—> C z e m u ?
dzielności, zręczności,
góralskiej
buty.
— Kupiłaś b u t y ?
współczesności.
s p r a w i e d l i w o ś c i społecznej, r o b i się z n i c h
rodzaju
pieniędzy.
(5 reńskich), k u p se f a j n e
po drodze z J a n o s i k i e m .
podhalańskiego,
sów j e s t w f o l k l o r z e podhalańskim ucieleśnieniem
poczucie
piątkę
kupiła b u t ó w i szła d o chałupy bez b u t ó w . P o t k a ł a
społeczeństwie p o l s k i m o d czasów
Sądzi się n a ogół, że zbójnik o d n i e p a m i ę t n y c h
g i , siły f i z y c z n e j ,
—
B a b a zaszła n a k i e r m a s z , p i e n i ę d z y j e j żal b y ł o ; n i e
nawar
Staram
1
— P o co?
— N a b u t y , ale m a m mało
— Naści
zbójnickiej.
powtó
Podhalem :
— Na kiermasz.
służyło
a d a p t a c j i , s t y l i z a c j i , różnych
Wrześniowskiego,
A K ) : g d z i e idziesz?
przeciwstawnym.
ludowej legendy
przez
z n a n a także p o z a
Szła r a z b a b a n a ( k i e r m a s z . P y t a ł się j e j ( J a n o s i k
zbójnika
W a r t y k u l e n i n i e j s z y m c h c i a ł b y m prześledzić
s t w i a n i e się różnych
o Janosiku, zanotowana
środkiem
na
POLSKIEJ
rzona przez Tetmajera,
pięćdziesięciu
bywa
KULTURZE
można
jest t w o r z y w e m l i
Powoływanie
przybierało
wręcz
około
w
W
podha
szczątki
muzycznym,
politycznej.
nieraz
od
dywagacji,
plastycznym,
podhalańskiego
celom
ludowej,
do różnych
propagandy
której
współczesnych o b s e r w o w a ć
kulturze
l a t daje p o l e
zbójnicka,
PODHALAŃSKI
w
kozanie,
coby
się n o m w i d z i a ł o ,
kultu
wiek
że i s t n i e n i e
— Abo n o m powis
abo c i e uśmiercimy... K l e r y k się z d r y g n ą ł , a l e se m y ś l i :
XIX.
idealistycz
П. 1. J a n K r z e p t o w s k i Sabała. Z d j ę c i e z końca X I X w .
n e g o , n a d l u d z k i e g o zbójnika w l u d o w e j l e g e n d z i e n a l e ż y
łączyć z z a n i k i e m z b ó j n i c t w a j a k o z j a w i s k a
Materiały
folklorystyczne,
jakimi
się d o czasu, k i e d y c z y n n i e
społecznego.
dysponujemy,
uprawianego
odnoszą
zbójnictwa
już
w z a s a d z i e n i e b y ł o , k i e d y z b ó j n i c t w o pozostało co
wyżej
w
w
formie
pamięci
szczątkowej,
górali.
Zachodzi
zmienionej,
więc
albo
p y t a n i e : czy
wiście z b ó j n i c k i f o l k l o r z X I X w . j e s t t a k i
Czy
pozytywny,
tak
samo
idealizujący
dawny
być m o ż e —
jak
stosunek
samo
idealizacja
Niesposób n a t o p y t a n i e
tylko
rzeczy
odwieczny?
do zbójnika
zbójnictwo?
zbójnictwa
się w r a z z z a n i k i e m s a m e g o
naj
w
Czy
jest
też
folklorze
zaczęła
zjawiska?
udzielić
jednoznacznej
od
powiedzi.
W sąsiedniej S ł o w a c j i l u d o w a s y m p a t i a d l a zbójnika
sięga co n a j m n i e j
połowy
p o d o b n e , że z n a c z n i e
w
X V I I I w., a bardzo
dawniej. A l e analogii
t y m wypadku nie wolno, jako
nictwo
miało
parciu
zbójnictwa
mogą
charakter
drzeworyty
i
wieś
obrazki
z X V I I I w . Dowód to jednak
ikonograficzne,
ze
Słowacji.
czającym
powy
a
często
Taniec
dowodem,
że n a S ł o w a c j i
odmienny.
przez
same
O
na
szkle,
niepewny,
obrazki,
także
gdyż męski t a n i e c
dla wszystkich
grup
etnicznych,
zbój
pradawnym
podhalańską
„zbójnicki"
prawdo
wyprowadzać
po
świadczyć
pochodzące
gdyż
motywy
przywędrowały
n i e jest
orężny
wystar
jest
ty
zamieszkujących
Karpaty.
O dawnej
pieśni
XVIII
i
apologii zbójnictwa
opowiadań,
sięgających
w. Istnieje jednak wiele
świadczyć może
opowiadań,
przedstawia
j ą c y c h zbójnika, j a k o o p r y s z k a , zbója, b a n d y t ę
z wszelkich
ludzkich
wiele
najprawdopodobniej
uczuć. O t o d l a p r z y k ł a d u
wyzutego
legenda
79
�Przejawy
Jak
legendy
Sabały.
nie powiem
cichutku
I I . 2. U p o z o w a n y n a Sabałę. Z d j ę c i e z o k . 1910. I I . 3. P r z e b r a n y za Sabałę p o e t a i d z i a
łacz r e g i o n a l i s t y c z n y A d a m P a c h . Z d j ę c i e współczesne.
,to m n i e
do świętego
uśmiercą...
Bartłomija,
Pomodlił
patruna
od
się
nio skóry — w y l o z
n a p n i o k a , j a k n a kozanicę, a
nicy
kapeluse
pozdyjmowali
Kleryk
i
po
obdzierazbój
zicie, t o
bardzo
locegos?
— Locego?
i
urodził
—
do
ubogo
—
i wy
świętemu
tyz p e w n o
ucieseni
pado
życia
Ponie-
zbójnicy.
kleryk —
t y z niebogato;
Józefowi
bo
na miejsce; Poniezus
Poniezus
wymigocie;
był
—
'i w y
bicowany
Poniezus
—
ostoł
— Zje, jakozby
ludowej legendy
zbójnickiej
i
boby
wy
wstąpił
worn
ociec
z
się
o d tego
—
i
nie
worn
do p i e k i e ł —
odpedzieli
worn
jednego
się
i wy
zbójnicy,
a no
złota...
nie
pedzioł!...
obyrtnął
Poniezus
a w y j u z n i e wstąpicie!..."
Skłania także do r e f l e k s j i l e k t u r a p a m i ę t n i k ó w
Brzegi
4
Zakopanego,
stwierdzają
wymysłem
obaj
Chramca .
urodzeni
„pańskim".
sobie,
których
że
Ani
aby
Obaj
5
kategorycznie,
przypominają
w
i Andrzeja
około
Brzega,
Zakopianie
zbójnicy
1860
apologia
—
Woj
górale
roku,
obaj
zbójnictwa
jest
a n i C h r a m iec
powtarzali
dokonywali
nadludzkich
Śmiało w i ę c m o ż n a s t w i e r d z i ć , że s t o s u n e k górali do
zbójników
literackim.
podróży
do
Konkretne
informacje
zawiera
Pierwsze jego
Tatr ów .
s
b y ł z n a c z n i e b a r d z i e j s k o m p l i k o w a n y , niż się
zbójnika
były
nie jest
wcale
polskiej
jed
wydanie
1853 г., j e d n a k l i c z n e f r a g
publiczności
literackiej
już
zna
w
latach
W a r t o w t y m m i e j s c u przypomnieć f r a g m e n t y
Dzien
trzydziestych .
7
p o ś w i ę c o n e zbójnictwu. Z n a j d z i e m y
nika
w
literaturze polskiej —
dowej. Pochylmy
t u -— p i e r w s z ą
ocenę z b ó j n i c k i e j
się więc n a d t e k s t e m
legendy l u
Dziennika:
„ Z a p a t r y w a n i e się górali n a zbójecitwo z n a c z n i e
się o d naszego. Z b ó j e c t w o w
czą
t a k obrzydliwą
i
różni
o c z a c h górala n i e j e s t
hańbiącą,
jak
dla nas;
rze
zbójnik
d l a górala n i e j e s t t a k i m z b r o d n i a r z e m , j a k w e d ł u g p r a
wa
być p o w i n i e n . W i e m
t o z doświadczenia,
dotknąłem
się t e j s t r o n y g ó r a l ó w ; p r z y ś w i a d c z a j ą m i c z y n y . P r a w d a ,
że
zbójnicy
dzisiejsi
(1832 —
AK)
okrutni, k r w a w i , straszni, j a k b y l i
najmniej
wyobrażamy
i c h sobie
nie
są
to
zbójcy
dawniejsi, t a k przy
wszystkich z
powieści
o niektórych, z niektórych w y d a r z e ń ; a l e t a okoliczność
najmniej
nie
sobie
czynów.
o t y m n a o g ó ł sądzi. A p o l o g i a
ne
miejsca
się k u z b ó j n i k o m i z a w o ł a ł :
— Jescech
utworze
Dziennik
i
ukazało się w P e t e r s b u r g u w
(Kie j u z — w i c i e — k l e r y k odseł k a w o ł e c e k ,
w s t ą p i ó ł d o niebiosów —
—
przetworzyć
m e n t y , p u b l i k o w a n e w f o r m i e osobnych artykułów,
ukrzizowany
nie... —
Polsce
—
tyz lotocie
s t a r s i zamiót m u j e s c e przygaście
80
w
za
t a m w s t ą p i c i e ! ... N o cos? W i d z i s i e w o r n ?
legendy,
jako pierwszy
Poniezus
ostoł p o i m o n y — i w y t y z o s t a n i e
subienica patrzy...; Poniezus
z
t e m a t podhalańskiej
w
Poniezus
k a ż d e m u skórę w y g a r b o w o ł ; P o n i e z u s , s k o r o podrós, p u
ciecha
zbójnickiej.
Goszczyński —
t r z o s k i strugać
n i e próżnowali,
ścił s i e n a w a n d r ó w k i
Pamię
podał do p u b l i c z n e j w i a d o m o ś c i k o n k r e t n e i n f o r m a c j e n a
podobne
pytajom
Lotego —
pomogoł
wyście
cie;
do t e j s p r a w y .
do p o c z ą t k ó w k a r i e r y i n t e l i g e n c
nocześnie j a k o p i e r w s z y p r ó b o w a ł tę l e g e n d ę
— Zje
młodu
kiej legendy
Seweryn
zusa...
sie
tając o t y m , p r z e j d ź m y
słuchajom.
p r z e z e g n o ł sie i z a c ą ł :
— Wase
wyłącznym s t o s u n k i e m Podhalan
Góral
nie
wpływa
może
brzydzi; w
n a pobłażanie g ó r a l i
się
jego
obawia
obawie
swego
jest
temu
zbójcy,
więcej
rzemiosłu.
a l e się n i m
poszanowania,
j a k w s t r ę t u . M o ż n a b y p o w i e d z i e ć , że z b ó j e c t w o
między
góralami
szkoły,
jest uważane'
jiako r o d z a j
rycerskiej
p r z e z którą góral n i e w z d r a g a się p r z e c h o d z i ć ; n i e t y l k o
n i e w z d r a g a się, ale n a w e t j e s t r w a n y p ę d e m
nym.
(...)
Sam
napotkałem
bardzo
zacnych
wewnętrz
z
innego
�P r z y k ł a d y współczesnych p a m i ą t e k z m o t y w e m s t a r e g o
górala. I I . 4. Płaskorzeźba, d r e w n o m a l o w a n e . I I . 5. S p i n
ka metalowa odlewana.
w y w a r ł n a przyszłych p o e t ó w „ t a t r z a ń s k i c h " duży w p ł y w ,
kształtował s p o j r z e n i e
Jak
wyglądał
polskiej inteligencji na Podhalan.
główny
bohater
Sobótki,
zbójnik
Ja
nosz?
„Janoszu, d z i e l n y g ó r a l u !
Skąd t y w z i ą ł się n a P o d h a l u
T a k i rosły, t a k i w d z i ę c z n y ,
T a k i s i l n y , t a k i zręczny?
T y w y s o k i , j a k Łomnica —
Jak lawina, t w a prawica,
Jako Tatry, twoje barki,
Jak l o t gwiazdy, bieg twój szparki.
Z a t r z y m a s z orła w obłoku,
Gdy m u u t k w i s z oko w o k u ;
T y obejmiesz t e n b u k w borze,
Co go objąć t r z e c h n i e m o ż e .
J a n o s z u , d z i e l n y góralu
Skąd t y w z i ą ł się n a P o d h a l u ?
N i e k o b i e t a , a l e skała
Z r o d z i ć n a m c i e b i e musiała."
5
4
w z g l ę d u górali, którzy, p o ś w i e c i w s z y
t e m u przejściu l a t
k i l k a , w r ó c i l i z n o w u m i ę d z y s w o i c h i są dziś
niejszymi gospodarzami
cunku swoich
(...)
krajowców.
Zbójnik
się o n z w y k l e
wiającą
w
b i e g u , gibkością
wainy
Jest
na
rodzaj
w
ideału
rzucaniu
w
tańcu
o n jeszcze
wszelkie
śmierć, w r ó g
w
jest
d l a górala.
okazałą postawą, niepospolitą
zręcznością
fizycznymi.
najporząd-
i n i c p r z e z t o n i e tracą n a sza
charakterze
toporkiem,
jako
górala,
a zbójnik
zaletami
człowiek, o d -
n i e b e r . - l e i - z o i l s ;\va,
uległości.
zadzi
szybkością
i t y m podobnymi
ideałem
jakiejkolwiek
Odznacza
silą,
clr.ijętny
Jest
najpełniej
na
to
wszystko
to
objawia.
M o ż e ż góral potępiać go za t o ? "
Zbójnik
—
j a k go
widzi
Goszczyński
cech b o h a t e r a r o m a t y c z n e g o .
Wyrasta
Jest
szlachetny,
n a d l u d z k i , niesłychanie
—
ma
wiele
z rodzimej
można
gleby.
powie
dzieć — p o n a d p o z y t y w n y , m a szereg p r z y m i o t ó w ,
spoty
kanych tylko w bajkach.
Zbójnik
kujące l a s y
w
podhalański,
w
podobnie
j a k duchy
zamiesz
o k o l i c a c h Łopusznej, j a k d i a b i y
grecie p o d Wcisłową
skałką, j a k l e g e n d y
Tatarów w d o l i n i e Kościeliskiej
— w
pełni
o
siedzące
prgromie
trafił
Gosz
czyńskiemu do p r z e k o n a n i a . M o d e l tego zbójnika — j a k
to
starałem
się
powyżej
wykazać
u p r o s z c z o n y m . Goszczyński
—
jest
modelem
był n a P o d h a l u z b y t
a b y zapoznać się z r ó ż n y m i w a r i a n t a m i l u d o w e j
krótko,
legendy.
J e g o spostrzeżenia b y ł y rzecz j a s n a z d e t e r m i n o w a n e
bowością
autora —
Jeszcze w
poety
1832 г., w
czasie p o b y t u n a P o d h a l u , z a
brał się Goszczyński do p i s a n i a w i e l k i e g o
poematu
o góralach, ze z b ó j n i k i e m
Poemat
Kościelisko.
Jeden
Sobótka
z jego
8
w
t e n n i e został
fragmentów
oso
romantycznego.
opublikował
romantycznego
roli
nigdy
głównej, p t
ukończony.
Goszczyński
pt.
.
Sobótka
zyskała
sobie
wielką
popularność
—
tylko
w X I X w . w y d a n o ją co n a j m n i e j o s i e m r a z y . W i e r s z t e n
82
�"1
�„ A l e , c z ł o w i e k u , co z tobą się stało?
Gdzie t w o j a chata, gdzie t w o j e koszary?
G d z i e ś s w ą majętność p r z e m a r n o w a ł całą?
Straszysz p o n o c a c h , p o d o b n y do m a r y —
J a k zwierz, rozbijasz po t w o j e j dziedzinie,
N i e w i n n y c h l u d z i k r e w po t o b i e płynie —
W i e ł e ż ócz t r u p i c h p a t r z y z t w e g o o k a
D u s z a — j a k piekło, serce — j a k o p o k a ! "
A w i ę c w y s u n i ę c i e n a p i e r w s z y p l a n cech f i z y c z n y c h .
J a n o s z j e s t p i ę k n y , s i l n y , zręczny. S t o i n a c o k o l e ,
wy
idealizowany, obmyty z k r w i . Do takiej interpretacji po
s t a c i J a n o s z a j e s t e ś m y upoważnieni p o p r z e c z y t a n i u
So
bótki.
J e d n a k — rzecz c i e k a w a —
glądać
zupełnie i n a c z e j .
nasz b o h a t e r m i a ł
Dowodzi
tego l e k t u r a
wy
wierszo
N a p r z y k ł a d z i e J a n o s z a m i a ł o się okazać w
w a n y c h szkiców, które w z a m y ś l e a u t o r a m i a ł y stać się,
jak
Sobótka, f r a g m e n t a m i w i e l k i e g o
s k o ». S t a n i s ł a w P i g o ń
boczych
1 0
poematu
Kościeli
n a p o d s t a w i e t y c h szkiców i r o
n o t a t e k Goszczyńskiego
ustalił zamierzoną
p o e m a t u i rolę, j a k ą m i a ł w n i m odegrać
treść
Janosz, z w a n y gdzie i n d z i e j Garaszem, przeżywa d r a
mat:
utracił
bowiem
którą p o r w a ł y
szanowanego
Wtedy
znajdują
swą
dziwożony.
pasterza
to
To
Janosz
na Podhale
się w
ukochaną
dziewczynę,
powoduje,
z
się
Kasię,
dobrego,
w
zbója.
tatarski.
Górale
niebezpieczeństwie.
Kasia,
spadł n a j a z d
śmiertelnym
że
przeistacza
b y r a t o w a ć w s p ó ł z i o m k ó w , u k a z u j e się s w e m u
kochan
k o w i w e śnie, n a m a w i a j ą c g o d o w z i ę c i a udziału w o b r o
nie Podhala
łunkiem
przed
i daleko
T a t a r a m i . P r o ś b ę swą
popiera
idącymi o b i e t n i c a m i . Janosz
w
poca
decy
dującym m o m e n c i e p r z y c h o d z i n a p o m o c góralom. R a t u j e
wszystkich,
s a m (tracąc życie, b y
się ze s w ą
ukOchaną-dziwożaną.
Aby
udzielić
skutecznej
(po
pomocy,
śmierci)
do J a n o s z a
jego
O t o n p . słowa,
ukochana
Kasia:
połączyć
rzecz
być J a n o s z rosły, s i l n y , zręczny. A l e n i e o z n a c z a
zbójnictwa!
rowość.
Jednak
czytelnik
nika
z
tego,
zbójnika,
Sobótce
Rzecz w a r t a podkreślenia, p o n i e w a ż
a głównie T e t m a j e r , tworząc idealnego
jakimi
jasna
to jesz
dokonuje
rwraca
się
Wy
pozbawienie
przypadko
w i e l u autorów,
się n a G o s z c z y ń s k i e g o .
Niezwykle
zbójnickiej
zbio
zbójnika-herosa,
1 1
powoływało
za
fragmentu,
„supergórialem".
że w y i d e a l i z o w a n i e
go w s z e l k i c h u j e m n y c h c e c h j e s t w
we.
walce
małego
Sobótki,
gwałtowny
zaczyna
się
rozwój
w
inteligenckiej
latach
legendy
siedemdziesiątych
X I X w . , co w i ą ż e się ściśle z p o c z ą t k i e m k a r i e r y Z a k o
panego
i z w i e l k i m z a i n t e r e s o w a n i e m , j a k i m zaczęła się
cieszyć k u l t u r a
Zjawiska
te
ludowa
są
Podhala.
dostatecznie
wiele razy i nie m a potrzeby w
znane,
pisano
o
nich
t y m m i e j s c u dłużej
się
n a d n i m i rozwodzić. W a r t o n a t o m i a s t zwrócić uwagę na
skład społeczny k l i e n t e l i zakopiańskiej w
musi
cze b y n a j m n i e j , że Goszczyński bez zastrzeżeń
apologii
s z l a c h e t n i e j e , p r z e i s t a c z a się m o r a l n i e w
ma t y l k o do czynienia z pięknym
Janosz.
poema
cie — pisze S t a n i s ł a w P i g o ń — j a k rozbójnik i m o r d e r c a
latach siedem
dziesiątych i osiemdziesiątych X I X w . O t ó ż w t y m p i e r w
szym o k r e s i e przyjeżdżała
gencja,
szczególnie —
do Zakopanego
twórcza. L u d z i e
wości
a r t y s t y c z n e j , entuzjazmujący
lami,
wprowadzili
zbójnika
głównie i n t e l i
c i , pełni
wrażli
się T a t r a m i i
podhalańskiego
do
góra
swoich
83
�utworów i , w
konsekwencji,
części społeczeństwa
Europejski
domości
do
świadomości
znacznej
polskiego.
rozwój
Sabała.
W
dziejach
inteligenckiej
kultury
się ś w i a
regionalnej
Ody
zyskał
ową
niezwykłą
popularność,
już n i e z b ó j o w a ł , a l e znał d o b r z e
stwa, w
bił się p o p i s y w a ć
narodzie
ruch
niegdyś p o t ę ż n y m ,
regionalistyczny
był
a obecnie
jedną
uciska
z nielicznych le
g a l n y c h f o r m m a n i f e s t o w a n i a odrębności n a r o d o w e j ,
dziej
Polsce r u c h regionalistyczny
na Podhalu.
Hipoteza
górale — t o n a j b a r d z i e j
z powodu
stępności
warunków
terenu
w najczystszej,
cona
przez
tem
fizjograficznych,
zachowała
się
wpływy
—
z powodu
t u staropolska
niedo
kultura
tu
niepoślednią
— Muszę
łubiński
Polacy
n i e m i e l i pojęcia, k o n t a k t ze
głębokie w z r u s z e n i e .
dla przybyszów
„szczęśliwymi
Zakopane,
z Kongresówki, wydawało
swobody.
Warszawiacy
poczynek
czy l e c z e n i e , p r z y j e ż d ż a l i
przed
wszyst
czasu.
Mogli
więc
pieśni
także
się
9
S4
(Sabałą
—
żeśmy
n a świat
nie
może
przyszli
razem
i
oba
„poza
za żebro n a h a k u , j a k J a n o s i k , ale z a w s z e
oazą
ży
swo
organizo
—
O
h e j (a t a k ) rzecze, śmiejąc
aż się o c z y z a i s k r z y ł y ,
nych
naglących
Bardzo
zainteresowa
turze. Był
w i e k u był J a n
Krzep-
Cha
się
ze
sto l a t
buczki
kiedy
szkoda.
J a n , któremu
i p o t a r ł n o s r ę k a w e m , bez
powodów,
ale
wy
zawiśli
t a k sobie,
z
żad
przywyk-
nienia."
wolne
zakopiańskich
pisze
AK)
jesteśmy s t o s u n k a c h .
wcześniej. B y l i b y ś m y
w
dziewiętnastego
czytelniku —
j a k a to
byłym
postaci
Jasiem
ludzkiej
— O j , J a s i u , J a s i u — m ó w i ę m u kiedyś —
łej E u r o p i e .
Jedną z n a j p o p u l a r n i e j s z y c h
z
się
dużą ilością
oddawać
c i się przyznać,
s k o c z y l i " . M o ż e b y ś m y co p r a w d a i r a z e m
także „oddychać
patriotyczne,
t e n to dopiero
bardzo
n i o m l u d o z n a w c z y m , t a k m o d n y m w o w y m czasie w c a
ostatniej ćwierci
—
szczegól
c i e m n a r o d o w y m " — można b y ł o się w Z a k o p a n e m
b o d n i e w y g a d a ć , śpiewać
śpiewając:
w
szkoda,
przyjeżdżali t u n i e t y l k o n a w y
wać odczyty. P r z y b y s z e d y s p o n o w a l i
z tkliwością:
•— ż e
1 3
życzliwych
u c i s k u narodowościowego, o j a k i m
ko, wywoływał
go
a goście słuchali
k r w i utoczył...
f o r m i e , n i e zniekształ
odegrała
dziećmi n a t u r y " , k t ó r z y w o l n o ś ć s w ą c e n i l i n a d e
nie
O j , S a b l i c z e k zbójnicek,
oj, siekierecka siostra.
Niejedna dusyoka
Bez n i o m w n i e b o posła
że
rolę.
W okresie
gawędami.
p o l s k i e z p o l s k i c h p l e m i o n ; że
najszlachetniejszej
obce
Potkańskiego ,
1 2
dawna
da
r o z w i n ą ł się n a j b a r
Karola
od
zbójnicki f o l k l o r i l u
Szedł s t a r y Sabała z , y p a n a m i " w góry,
w a n i a światu znać, że „jeszcze n i e z g i n ę ł a " .
W
zbój
zresztą,
dużą rolę.
trafiły
w P o l s c e n a g r u n t b a r d z o p o d a t n y . W n a r o d z i e bez p a ń
nym,
legendy
n i c k i e j człowiek t e n spełnił, p o części b e z w i e d n i e
ruch regionalistyczny, budzenie
narodowej,
towski
doniosłą rolę spełnił Sabała w p o l s k i e j
eksponatem,
myśliwym,
prawdziwym
autentycznym
sposób b e z b o l e s n y
pragnienie
rasowym
zbójnikiem.
kul
góralem,
Zaspokajał
„zbliżania się do
ludu".
K o n t a k t z Sabałą n i e groził niebezpieczeństwem. B y ł o n
na
tyle
szorstki,
aby
stać
się
obiektem
zachwytów
10
�R ó ż n e w e r s j e p o s t a c i górala. I I . 9. D r z e w o r y t W ł a d y s ł a
w a Skoczylasa.
I I . 10. Współczesny strój podhalański
prezentowany n a imprezie f o l k l o r y s t y c z n e j . I I . 11. Re
klama domu towarowego
w Zakopanem
Z b ó j n i c t w u poświęcone j e s t w i e l e
Poruszając
przełęczy.
czątku z a s t r z e g a
przypadkiem
fragmentów w
to zagadnienie
już
się W i t k i e w i c z , a b y n i k t
sobie
czegoś
brzydkiego
Na
na samym
z
o
po
czytelników
zbójnikach
nie
pomyślał:
„Zbójnika
trzeba
odróżnić
o d rozbójnika
d z i e j a . C i o s t a t n i są z w y k l i r a b u s i e , k r a d n ą c y
owce, mordujący
wszelkich
Tymczasem
siebie
ludzi
dodatnich
zbójnik
przeciw
wstrętnym,
jest
bohaterem,
przymioty
sile
którego
podli i
wyzuci
ze
wcielającym
w
przymiotów.
najpiękniejsze
wanym
dla rozboju,
i zło
pieniądze,
rycerstwa;
jest
j u n a k i e m , dla którego
się o n
dopuszcza
zbunto
mord
tylko z
jest
ostatniej
konieczności — w o b r o n i e życia. J e s t o n w s p a n i a ł o m y ś l
ny, s i l n y , mężny, h u l a k a i w i e r n y towarzysz.
zdobyte
nie
na bogaczach,
n a p a s t u j e . (...)
bodnego,
śmierci
czar
bił
niebezpieczeństw
h o n o r n y c h chłopów
dziedzinie
do
ze
Wieszano
biedaków
od tego
życia,
i
czynów
i c h za
swo
ciągnął
spokojnej
awanturniczych
na haku.
Pieniądze,
Ubogim i nigdy
Niepokonany
pełnego
wszystkich
w
rozdaje
zagrody
i
strasznej
^pośrednie
ziobro",
zostawiając n a p a s t w ę długiego k o n a n i a .
— A l e n a s u b i e n i c y wisieć t o h o n o r n a r z e c ! B o t a m
dziadów
n i e w i e s a j o m , i n o chłopa! T a m d z i a d a
łajom, i n o co najtęzsy
T a k streszcza
cała l e g e n d a
11
przedstawicielem
krzepkiego
p r y m i t y w u , na t y l e
stą, a b y się chętnie p o p i s y w a ć
przed
dobrze
pokazać
wychowany,
stosunku. Nic tedy
aby
nie
dziwnego,
larność, że u w i e c z n i o n o
n a c h , że j e g o z w r o t y
„panami", na t y l e
swego
do
że zyskał o g r o m n ą
można znaleźć w
i
ryci
czy
Krzyżakach
i
kiewicz
repor
całej
polską
ło Stanisława W i t k i e w i c z a
danie książkowe,
w
z
Na
przełęczy
drzeworytami
u
którego I w y
,
a u t o r a , ukazało
się
1890 r o k u . K s i ą ż k a t a doczekała się w i e l u w y d a ń i do
dziś pełni r o l ę s w e g o r o d z a j u podręcznika w i e d z y o
halu i Tatrach. Napisana
gestywna
Pod
jest wspaniale. N i e z w y k l e
i b a r w n a , siłą s w e g o
artystycznego
jakiejś b a j e c z n e j
su
spojrzenia
n a r z u c a tysiącom czytelników wizję P o d h a l a i T a t r
jako
H e l l a d y , r e s z t k i z a n i k ł e g o świata, i d e a l
n i e p i ę k n e g o zakątka. T a k ż e g ó r a l e w Na przełęczy
kulturą.
chowe
i jego mieszkańcami,
Podhalan
zachowaną,
Polsce, pozbawioną
to
jest
ongiś
obcych
Przyjmując
Wit
szczęśliwym
powszechną
naleciałości
założenie
p o w i n n o przyjść
n a r o d u . T a k i e było teoretyczne
n i a t z w . „stylu
Styl
c h y b a popularności przyniosło S a b a l e d z i e
kultura
okoliczności
jest
zbójników."
Podhalem
że
w n i o s k u , że o d P o d h a l a
taży, j e d n y m z n a j p o p u l a r n i e j s z y c h chłopów p o l s k i c h .
Najwięcej
sądził,
zbiegiem
nich
popu
go n a w i e l u f o t o g r a f i a c h
że stał się b o h a t e r e m w i e l u książek
Popiołach,
arty
nie w o -
wisieć!
Sabała t e n u r o k , k t ó r y m o t o c z o n a
tatrzańskich
Zafascynowany
i
chłop t o m u s i
w
typowo
doszedł
do
odrodzenie d u
założenie
powsta
zakopiańskiego".
zakopiański, w
rozumieniu Witkiewicza
do s t a r y c h , t y p o w o p o l s k i c h f o r m , m a n i f e s t a c j a
nawrót
polskości,
stał się w b a r d z o k r ó t k i m s t o s u n k o w o czasie niesłychanie
modny. Kiedy wiadomo
piańskie, t o nasze,
produkcja
przedmiotów
suknie balowe,
żanki
b y ł o już n a p e w n o , że co
narodowe
w
—
rozpoczęła
stylu
zako
masowa
zakopiańskim.
fortepiany, m a k a t y , fasady
do k a w y ,
się
Szafy,
domów,
noże d o p a p i e r u , u m y w a l k i —
się f a n t a s t y c z n y m w p r o s t p o w o d z e n i e m .
fili
cieszyły
Witkiewicza
r z u c a n o l i s t a m i prosząc o z a p r o j e k t o w a n i e
różnych,
za
cza
mają
s e m n a j b a r d z i e j zaskakujących p r z e d m i o t ó w w s t y l u z a
c e c h y h e r o s ó w czy b a ś n i o w y c h p o s t a c i . D r o b n y p r z y k ł a d :
kopiańskim. N a d a r z y ł a się wspaniała o k a z j a . M o ż n a b y ł o
„Sabała m ó w i z p o d z i w e m
— O
kiej
t e l i m kęsku
piersy
zleciał!
o swoich
r a z za
Zdaje
o swojej
moskala
kozami
się, że
powietrznych
poleciał!
się
słyszy
u
na Krzywań.
Mateja
«ryktara» n a L i p t o w i e
na rano b y l i
I
orła,
wypłatać
stery
patriotyzm
kiełi
jus powyżej
z
l e c i e l i
to
światy
się
przysłu
p o d Krzywań,
towarzyszami
o północy,
d n i latał,
opowiadającego
podróżach, i l e r a z y
c h u j e t e j opowieści. O n i z a w s z e
albo
(placek)
młodości:
«a n a
zabrał
kasę
dzieWiątom,
„Wygląda
jeden
baca... I
do naszego życia m i e j s k i e g o ,
bajki:
za g ó r a m i , za l a
rzeczywiście, w s t o s u n k u
życie n a t e j p o l a n c e
zielo
n e j , słonecznej, życie t a k p i e r w o t n e i p r o s t e w y d a j e
kartą
z
jakichś
w i e k u ludzkości."
bajecznych
opowiadań
o
zaborczym,
manifestując
się n a r e p r e s j e ,
a
swój
jednocześ
n i e p r o d u k o w a ć — l u b m i e ć — r z e c z modną, nowoczesną
i
narodową. T e l i s t y
do W i t k i e w i c z a , t a k ś w i e t n i e i l a
p i d a r n i e ilustrujące z j a w i s k o r o z p r z e s t r z e n i a n i a się .ystylu
zakopiańskiego",
zachowane,
skiego
wilii
t o j a k początek
władzom
bez narażania
w
szczęśliwym
znajdują
się w
Zakopanem.
trafem
w
spoirej
archiwum Muzeum
D l a przykładu
cytuję
części
Tatrzań
fragment
l i s t u J a n a G w a l b e r t a P a w l i k o w s k i e g o , właściciela słynnej
Kościelisk, n a u p ł a z i e * " .
I n n y przykład:
sami, był t a k i
figla
się
szczęśliwym
„Pod
12 m a j a
J e d l a m i " , do Stanisława W i t k i e w i c z a , z
dnia
1897 r o k u :
„Pytał
carskiej w
mię
Kl.(Łmaszewski,
dyrektor
szkoły
Kołomyi — A K ) o figuralne m o t y w y
szły m i n a m y ś l
owe obrazy
góralskie
garn
i
na szkle
stawiające J a n o s i k a skaczącego p r z e z ogień, a o b o k
przy
przed
niego
t o w a r z y s z e , k t ó r y c h m i r a z Sabała w s z y s t k i c h p o i m i e n i u
85
�I I . 12. D r z e w o r y t S k o c z y l a s a o t e m a t y c e zbójnickiej. W p ł y w y S k o c z y l a s a n a u t r w a l e n i e się
s t e r e o t y p u z b ó j n i k a : I I . 13. D r z e w o r y t b a r w n y E d m u n d a B a r t ł o m i e j czy k a p r z e d s t a w i a j ą c y
zbójnika. I I . 14. W y c i n a n k a n a w z ó r d r z e w o r y t u S k o c z y l a s a
p o n a z y w a ł . [Powiedziałem o t y m K I . , k t ó r y sądzi, że d a
dzając stąd z b y t d a l e k i c h i z b y t o p t y m i s t y c z n y c h
wnios
łoby się t o w z i ą ć i dać n a k a p i e p i e c a , a l b o n a k a f l a c h
ków
jednak
Okładających
przyznać, że t a k i w y n i k o d r o d z e n i a
k o m i n , k t ó r e stanowią
czyznę, n a k t ó r e j
Grunwaldem
by
dałoby
dużą r ó w n ą
się cały o b r a z
umieścić! C o S z a n o w n y
powiększyć
P a n n a to?
d o n a t u r a l n e j wielkości
c h ł o p c ó w " n a t ę ścianę
Wojciech
Brzega
jego s u r o w y
krytyk
płasz
jak Bitwa pod
tych
kaflową?"
—
uczeń W i t k i e w i c z a , a
—
zarzuca
następnie
Witkiewiczowi
d y l etan -
t y z m i k o m p i l a t o r s w o . S t a w i a n o też często z a r z u t
Wit
15
k i e w i c z o w i , że p r o j e k t o w a n e
n i e f u n k c j o n a l n e , n i e nadają
są w a ż n i e j s z e
od funkcji
przez niego
przedmioty
się do użytku, że
p r z e d m i o t u . Pomijając
t e w z g l ę d y , t r z e b a s i l n i e podkreślić, ż e s t y l
był wspaniałym
środkiem
świetnym sposobem
kowanym
budzenia
1900 r . p o d t r z y m y w a ł
jednak
zakopiański
agitacji narodowościowej,
d u c h a polskości w
i germańizowanym
narodzie.
przekonanie,
że
są
zdobienia
rusyfi-
Zbójnik
n i e jest
był
około
latach
między
tury
przepaścią,
„niższymi
która
l u d o w e j . Mało k t o j e d n a k
skiej XllX-wiecznej
niące się m i ę d z y
wet
b u d o w l a , która n a powrót
j e d n a k i szczyt,
był
róż
choćby n a
identyczny;
powstały
zaspokajają
powyższe jest
mem
i że n i e m a p o t r z e b y
niech przyjedzie
do
zjawisko
truiz
r o z w o d z i ć się n a t e n t e m a t ,
Zakopanego.
Jednocześnie z r o z w o j e m
we
zupełnie
stylu
— kultura
zakopiańskiego,
Podhalem,
w
r o d z i się n o
neoluidowa. P o d t y m t e r m i n e m
zespół w y t w o r ó w
kulturowych, wzorowanych
wairsitwami, wznosi
się
odbiorcy.
c a ł y naród
M o r r i s , t u się stało:
n a d chałupą
którego
i
jednym
biedny
potrzeb
n a d pałacem
sterczy
j a k k w i a t z wierzchołka góry — pazdur. N i e
86
to d w a przedmioty
sposób z a s a d n i c z y ,
n a k u l t u r z e t r a d y c y j n e j , ale powstałych dla n i e - l u d o w e g o
obejmuje
z
że
się
wiekami
i b o g a t y zbliżają się do s i e b i e w s f e r z e w y ż s z y c h
się
chałupy —
sobą w
p l e t n i e różne k u l t u r o w e e k u m e n y ,
Jeden z p i e r w s z y c h przykładów zbójnictwa
zrobić
wznosi
sprawę,
i n n e p o t r z e b y . K t o sądzi, że z d a n i e
starał s i ę u r z e c z y w i s t n i ć
—
sobie
kul
„Pod J e d l a m i " i pazdur z chłop
i c h wygląd zewnętrzny
wego
sferze s z t u k i
zdaje
się,
dawnej
z p r z y c z y n d i a m e t r a l n i e różnych, o t o c z o n e są p r z e z k o m
d a c h e m , jednaką kulturą. T o , o c z y m m a r z y ł R u s k i n , co
duszy, w
utożsamiało
otwarła
przed
i wyższymi"
zakopiańskich
kultury
narodowego".
do dziś, z r e n e s a n s e m
pazdur na dachu w i l l i
rozumiem
stanowisko:
„Nad
wzorów
utożsamia zresztą
się d a w n e j
d l a życia
miarę w z r o s t u zainteresowania
jeszcze r a z u z a s a d n i a s w e
16
Popularność
i
jeszcze
t a k źle. M o ż e m y być jeszcze s i l n i , śwarni, h o n o r n i .
W i t k i e w i c z w Po
stosunków społecznych, t r z e b a
m a o g r o m n e d o d a t n i e znaczenie
Może
„śwarnych
dla rozwoju
w
niebo,
wyprowa
opisuje
Wojciech
przyjemność
Brzega .
1 7
Modrzejewskiej,
do Z a k o p a n e g o
furkę
„napadli zbójnicy".
s i e m b y ł Sabała. S t a r u s z e k p r z e j ą ł s i ę s w ą rolą
f u r m a n a , ale w s u m i e b a w i o n o
się
by
zorganizował d l a
n i e j atrakcję — n a p a d z b ó j n i k ó w . N a jadącą z
rówki
neoludo-
O t o Chałubiński,
wspaniale.
Jaszczu
Harna
i
pobił
�14
�18
E s t e t y z a c j a l e g e n d y z b ó j n i c k i e j . I I . 15. D e k o r a c j e r e s t a u
racji „Jędruś" w Z a k o p a n e m .
I I . 16. T a l e r z d r e w n i a n y
z intarsją i p r z e d s t a w i e n i e m zbójnika. I I . 17. N o ż e „ z b ó j
n i c k i e " , n a w z ó r d a w n y c h noży podhalańskich, w y k o n y
wane
dla Cepelii
przez m i e j s c o w y c h
rzemieślników.
I I . 18. N ó ż do p a p i e r u z postacią zbójnika — p a m i ą t k a
współczesna. I I . 19. „ Z b ó j n i k " współczesny n a i m p r e z i e
f o l k l o r y s t y c z n e j w Sądeckiem
Kazimierz
Przerwa-Tetmajer,
jeden
z najwybitniej
szych p r z e d s t a w i c i e l i n e o r o m a n t y z m u polskiego, a j e d n o
cześnie
najpopularniejszy
skiego
piśmiennictwa,
autor
czerpał
w
dziejach
szeroko
z
podhalań
legendy
zbój
nickiej.
Tetmajera
u t w o r y prozą
Skalnym
Pc:lhr 4
Bajeczny
świat
i
Janosik
na temat
(1903, następne
:1
(1906),
Tatr
Nędza
zbójnicki, t o : Na
wydania
Maryna
poszerzane),
(1910). D w i e
Litmanowski
ostatnie
zycje w y d a n e
zcstaly
w
Legenda
Wśród
„podhalańskich" w i e r s z y
ra
Tatr.
znajdujemy
bohaterem
i c h jest
to Śmierć
kowym
sporo
Jadwidze,
Pieśń
Ballada
Legenda
Tetmajera,
Twórczość
Marsz
d w u t o r o w o : miłością
i
wytworem
nymi
była
Jak
Janosik
chyba
znany
Podhala.
inspirowana
i prądami
się t o szczególnie w Na
W i e l o k r o t n i e zaznacza T e t m a j e r ,
halu.
Janosi-
Skalnego
Tetmajera
do f o l k l o r u
nich,
O
śmierci,
ze
ogół
z
Szalamonównie
najbardziej
zbójecki
Na
znane
zbójniku,
o Janosiku
po
tytułem
Tetmaje
zbójnickiej.
o Jaśku
i wreszcie
„zbójecka"
epoki. Przejawia
tematyce
o Janosikowej
z cesarzową,
utwór
1912 r . p o d w s p ó l n y m
Janosik. Najbardziej
Janosika,
turnieju,
tańczył
o
(1909)
z Hrubego
literackimi
Skalnym
Pod
że u t w ó r t e n j e s t
j e g o w y o b r a ź n i , że o p o w i a d a n i a n i e są s p i s a
gawędami
l u d o w y m i . Jednocześnie
s t a r a się
Tet
m a j e r , a b y o p o w i a d a n i a w y g l ą d a ł y t a k , „jak b y się stały
naprawdę
dwojakie
i
opowiedziane
źródło
były
przez
inspiracji powoduje,
chłopów" .
I S
że
Na
Podhalu
stało się p o p u l a r n e z a r ó w n o w ś r ó d
polskiej
j a k wśród P o d h a l a n .
z najpopularniejszych
wszedł
do f o l k l o r u
Tetmajer
inteligencji
stał się
twórców polskich, a
Owo
Skalnyin
jednym
jednocześnie
neoludowego.
J e d n a k — t r z e b a t o s i l n i e podkreślić — zbójnik t e t majerowski
różni się z a s a d n i c z o
od ludowego.
Tetmajer
w i d z i zbójnika w sposób — j a k t o się z w y k ł o uważać
„impresjonistyczny":
88
wychwytuje
jego
cechy
—
zmienne,
�ulotne, chwilowe.
Tetmajera;
Podkreślało
znajdziemy
w
ten fakt wielu
jego
twórczości
biografów
To
szereg n a to
wpływ
dowodów.
np. w
Bajecznym
— było piękne p r z e z niesłychaną
Tatr
brazu
i
warunków,
za b a j e c z n y
kryjący
wśród
których
zupełnie m o m e n t
z sobą
z szałasu,
dwunastoletniego
jaka
i
krajo
żyli.
ten Wojtek
gdzieś
wówczas
n a polankę
bębna,
to była
wówczas
gdzie z daleka
puszcza
Mateja,
s m u t n e , j a k stare
gęśli
góralskie
były,
i
sobie,
usłysz
monotonne
podpatrzmy
g d z i e z p o m i ę d z y gałęzi n a p o l a n c e słońcem z a l a n e j
chłopię
czoło
góralskie
włosach,
olbrzymiego
długich,
grające
chłopa,
„noszącego
się"
być p o d o b n y
Inny
o
świecącego
drukowane
opowiadanie
w
do
„Tygodniku
który
lotu"
Jak
chanki
gdzie
i
porzuca
zabija
aby
bezpieczną
1 9
.
wzieni
Wojtka
Illustrowanym"
utworze
kryjówkę,
a
dobrowolnie
o pokazanie
jej
także
ślizgając
t y m fabuła
sprawiedliwości,
n a wieść
najdroższą,
adoratora,
Następnie,
wreszcie
tylko
opowiadania
swą
znajomych
piów.
W
Bohater
się
spojrzenie
się
dzikiego
malowniczo
paru
do
się
na plan
górala
karczmy,
krewnych
przygodnych
krwi,
oddać
schodzi
idzie
tańczy
ga
sobie,
„zian d a r o m " .
dalszy.
o swoistym
ustawionego
ko
na
planie. Po b o k a c h , d l a ozdoby, t r u p y i m u z y k a
Chodzi
stałego
wywarło
ujemny
społeczeństwie
polskim
odnosił w r a ż e n i e , że —
z pierwotną
przez cywilizację,
obdarzonych
i
fizyczną,
nadludzką
bardziej
siią
do
starożytnej
polskiej X X
przyrodą
wielkimi
zupełnie
Hellady,
„Gdyby
zbójnicy
chlebniejsze
tkniętych
do
zbliżonych
rzeczywistości
m i e l i swego
Homera,
jako
p r z y d o m k i byłby on i m dawał:
najpo-
wysokoska-
czący i szybkobiegający.
B o zaiste, ż e b y w s k o c z y ć
małe,
okienko
dawnej
pośrodek
izby",
wysokie
góralskiej
„na
d z e n i e być
z
gibkim i chybkim.
Pardołówki
za
wielkie
stół w y s k a k i w a ł ; W o j t e k
żelaznym
wy
namiętnościami
innych,
niż
na
—
w.
w
Kuźnicach
palce
Mateja
za
ucho
chałupy,
albo
przez
karczmy
trzeba
było
I
tacy
też
byli.
nadprzyro-
u nóg
się
ująwszy
Kośla
po c e t n a r o w y m
wziąwszy,
na
ciężarze
iprzez
przy
kopę w o d n ą skakał. J a s i e k N o w o b i l s k i « j a k fciał, p r z o d ke, boke,
drzewa
zadke,
równymi
nogami
ze z i e m i e
na
sionge
wyskocćł».
O W a ł o w y m Jaśku K u l i , który z o j c e m
t e i , J a n i e k i e m , z b ó j o w a ł , opowiadają,
b o w a l i do m e t y
i Wałowemu
Wojtka Ma
że k i e d y
kapelusz
się
pró
spadł, podjął
go
i J a n i c k a w b i e g u p r z e z g ł o w ę przeskoczył, oraz że k i e d y
m u znów kapelusz k i e d y indziej w i a t r zerwał, g d y
chodził kładkę, skoczył
prze
za n i m n a d w o d ę , s c h w y c i ł
go
i n a kładce z p o w r o t e m stanął, to z n a c z y , że zatoczył łuk
w
powietrzu".
poczuciu
Tetmajer
pierwszym
podhalańska
góralska.
kontaktu
w
rosło p o d T a t r a m i iplemię „ d z i e c i n a t u r y " , n i e
Skalnym
o zdradzie
adoratora,
we
albo
musiał
z 1902 г., n r 3 1 , w ł ą c z o n e następnie d o t o m u Na
Podhalu.
na
leżącego
mosiądzu,
tańcem,
do p o d r y w a n i a się orła
—
a obok
od
ciupagi
małe
spadających
na skrzypcach,
dookoła
przykład
Chrońca,
jasnych,
skutek
Obrochtę,
Tatry,
dzikie,
nuty
zabie
Wyobraźmy
odwieczna
brzęczenie
Cóż
śródleśną,
Bartka
i każący m u s o b i e grać n a gęślach. (...)
my
poezję
złodzieje
poezji
świe
się p r z e d pościgiem ś m i e r t e l n y m n a h a l i ,
rający
n a kształtowanie
s t e r e o t y p u górala. C z y t e l n i k
„ T o złodziejstwo — c z y t a m y
cie
„impresjonistyczne"
2 n
zastrzegał
nie jest
(tzn. z początków
się w i e l o k r o t n i e , że
opisaniem
XX
górali
w . ) , lecz poetycką
jego
proza
współczesnych
wizją
czasów
iii
м -
«V-
89
�P r z e t w a r z a n i e l u d o w y c h m o t y w ó w i k o n o g r a f i c z n y c h . I I . 20. S t a r y o b r a z e k
n a szkle o t e m a t y c e zbójnickiej. I I . 21. F r a g m e n t w y s t r o j u wnętrza „Domu
Turysty" w Zakopanem
�91
�minionych
można
bezpowrotnie.
Z
tą
deklaracją
t y l k o częściowo. B o h a t e r o w i e
zgodzić
się
Tatr,
jak
Legendy
na p r z y k ł a d K r z y ś , S a b l i k , M a r y n a — m i e l i s w o j e
wiedniki
w
rzeczywistości.
t r u d u można r o z s z y f r o w a ć
w i , które pozowały
wy
XVII
myśloną
połączenie
stościami
obraźni
w
jeden
„miastowych"
postaci
stosunki
„ W e m g l e , poniżej, w
c i a m i trzymając w z a j e m
szli,
snadź
przynapici,
poprzek
zarzucone
stary
z poło
realiów
góralską
społeczne
wiek
uboczy,
z
z
i
osobi
że w
na P o d h a l u ,
n a d przepaś
karki,
Janosik
Nędza
Minęli
Mary
L i t m a m o w s k i z r u s z n i c a m i n a p l e c a c h . (...)
nę poniżej p o m g l i s t y m s t o c z y s k u góry n a d przepaściami
idący
J a n o s i k z S a b l i k i e m , a ona wbijała
oczy w
tego
h e t m a n a , j a k b y się w n i m całe góry i cały l u d z b i e g a ł y .
O n i (...)
ry
śpiewali, zataczając się w e m g l e p o upłazie, s t a
Sablik
ny."
i białorucy
h e t m a n zbójecki
złotem
malowa
21
j a k to z w y k l e
del,
Sabała,
świat
jest
Poezje
bywa,
rzecz
upraszczał.
że s t a r y h e r o s , g ó r a l - m o -
chodził p o d r ę k ę z J a n o s i k i e m ?
bajkowy,
nie warto
„zbójnickie"
spierać
Tetmajera
mają
się
o
nieco
Gdy
cały
szczegóły.
inne
ce
chy
niż p r o z a . J a n o s i k (bo o n t u j e s t najczęstszym, p r a
wie
jedynym
bohaterem)
jest
postacią
tak
zmitologizo-
waną, baśniową, że t r u d n o tu m ó w i ć o a n a l o g i a c h z g ó
ralską
codziennością.
wy
XVII.
ręce n a s w o j e
Sablik
wy
mitologią,
mitycznych
k u l t u r a podhalańska n i e w y s z ł y p o z a
bez
pisarzo
panoramy
Polsce powodowało,
odpo
Tatr
współczesne
rzekomo
obraz
całej
Legendę
podhalańskich
Tetmajera
znanymi
postacie
do podhalańskiej
w. Pomieszanie
przez
Czytając
Czytelnik,
W końcu cóż w t y m d z i w n e g o ,
„ P i e r w e j c h w y c i ć n i e d ź w i e d z i a za kudły,
z podkrzywańskich w y w l e c c i e m n y c h lasów;
p i e r w e j w b i e g u W a g zatrzymać w a r t k i ,
a l b o w i c h e r stłumić p o ł u d n i o w y :
n i m w o k o w y spętać J a n o s i k a ,
n i m powstrzymać jego orle chody,
n i m p r z y t ł u m i ć j e g o m o c zuchwałą.
S i e d m l a t ssał o n n i e d a r m o pierś m a t k i :
c h w y c i b u k a d o potężnych r a m i o n ,
jak w y r y w a dziewczyna konopie,
tak on w y r w i e z k o r z e n i a m i buka.
C h w y c i k a m i e ń do potężnej dłoni,
k a m i e ń duży, j a k o s i e d i n g ł ó w l u d z k i c h ,
k i e d y s z n u r e m o b w i ą ż e go s i l n i e ,
r z u c i w okno strzelistego z a m k u ,
26
25
92
I I . z5. Z b ó j n i k — p r a c a u c z n i a S z k o ł y P r z e m y s ł u
D r z e w n e g o z l a t t r z y d z i e s t y c h . I I . 26. Z b ó j n i k —
o d z n a k a f e s t i w a l u „ T a t r z a ń s k a Jesień". I I . 27. D e
koracja ulicy Krupówki w Zakopanem z okazji
festiwalu
�choćby o k n o b y ł o j a k w i e r c h s m r e k a ,
w p a d n i e kamień, o n w e j d z i e p o s z n u r z e . "
W
okresie
czyna
coraz
nicka.
największej
gwałtowniej
Jednocześnie
popularności
go i Taniec
Tetmajera
zanikać l u d o w a t r a d y c j a
przyjeżdża
do
Zakopanego
za
zbój
coraz
w i ę c e j „ p a n ó w " . W y c h o w a n i n a podhalańskiej l i t e r a t u r z e
i sztuce, żądają p o t w i e r d z e n i a n a m i e j s c u s w y c h
wyobra
żeń
związku
z
o Podhalu
t y m obserwować
przeznaczonej
i
i gotowi
do d n i a
Władysław
artystów
można
rozwój
dla
podtrzymywanej
neoludowej,
nich
przy
życiu.
urodzonej
Legenda
dzisiejszego.
Skoczylas,
polskich w
jeden
okresie
dził n a szerszą skalę zbójnika
iSkoczylas
legendy
dla „miastowych",
z ich przyczyny
t a żyje
są za t o zapłacić. W
był
twórcą
z najpopularniejszych
międzywojennym,
jako temat
wielu
prac
o
wprowa
plastyczny.
tematyce
pod
o tematyce
Skoczylas,
nawoływał
ganie
Jana Kasprowicza.
zbójnicki
także k i l i m y
5 2
jeden
z założycieli
Stowarzyszenia
do s t w o r z e n i a s z t u k i n a r o d o w e j
„Ryt",
poprzez
sięgnął
jednak
tetmajerowskiego.
drzeworycie
robota
silni,
zacznie
Jezus
zbójnika
jak w
Legendzie
Maria! —
niebawem,
idą
zbójnicy
zgrabni
ale
podziwiając
dwie
teki
zbójnicką
w a ł Bajdę
drzeworytów
o tematyce
w 1918 i Tekę
podhalańską
o Niemrawcu
podhalańskiej:
Tekę
w 1922 r . Z i l u s t r o
Jana Gwalberta
Pawlikowskie
od
Mokra
obrazek
m o ż e m y o t y m n i e myśleć.
Prace Skoczylasa
czesnych
i
widzenie
i
wywarły
potomnych.
wielki
Widzenie
plastyczne Skoczylasa
wpływ
na współ
literackie
Tetmajera
s p o w o d o w a ł y , że
zbój
n i k podhalański w o c z a c h większości P o l a k ó w — t o s y m
nym
Wydał
na
więksi
niezwykle.
b o l n a d l u d z k i e j siły i w i e l k o ś c i , postać w i d z e n i a w
Zakopanem.
lecz
Tatr,
hydropatycznym
w
nie
ludowego,
idą zbójnicy g i b c y , piękni, g r o ź
zdecydowani,
się
t e m a t y k i zbójnickiej
do
Podobnie
Skoczylasa
surowi —
smreków,
wypadku
Skoczylas
halańskiej. P r o j e k t o w a ł w n ę t r z a , m . i n . s a l o n w zakładzie
dra Chramoa
się
do twórczości l u d o w e j . S a m starał się także speł
nić t e n p o s t u l a t . W
ni,
Projektował
zbójnickiej.
tylko momencie.
m i m o zmieniających
To
„impresjonistyczne"
jed
widzenie,
się p o g l ą d ó w n a l i t e r a t u r ę i sztukę,
m i m o p o w s t a n i a n o w y c h dzieł l i t e r a c k i c h i p l a s t y c z n y c h
o t e m a t y c e podhalańskiej, t r w a do czasów współczesnych.
93
�Ś w i a d c z y O t y m wystarczająco
Prawie
kim
wszystkie
motywem,
p i e r u , talerze,
wtarzają
czylasa.
polskie
w mniejszym
po
dziś
do p a
stopniu po
stworzone
dzień,
zbójnic
noże
l u b większym
ikonograficzne,
t e n sposób
naśladowców
pamiątkarstwo.
j a k k a s e t k i , płaskorzeźby,
motywy
W
dzisiejsze
współczesne n a m p a m i ą t k i ze
przez
poprzez
i kontynuatorów, oddziaływa
Sko
swoich
Skoczylas
na
społeczeństwo.
Okres dwudziestolecia
bitnie
estetyzujący
międzywojennego
stosunek
do
cechuje
góralszczyzny.
w a n o w y d o b y ć z ludowości p i e r w i a s t k i e s t e t y c z n e ,
wszystkim urok p r y m i t y w u . Jan Kasprowicz
Taniec
s t a r a się o n a j d a l e j
zbójnicki
kulturowe
Stąd, n i e k i e d y ,
góralską.
wiersza,
się
jakby na
Stąd w y r a ż e n i a
całe f r a g m e n t y
przede
w poemacie
idące zbliżenie
do b o h a t e r ó w . Stąd r y t m
śladującego m u z y k ę
wy
Próbo
gwarowe.
są c y t a t a m i z pieśni l u
dowych.
„ H e j ż e , chłopcy, h e j !
Z wichrów, h a l i k n i e j !
Potokami,
Jeziorami,
Wirszyczkami,
Turniczkami,
Z a orłami,
Kozicami,
O d k r z a k a do k r z a k a ,
Z buczaka na pniaka!
Posiejemy strach! H e j !
Z a t r w o ż y się L a c h ! H e j !
L i p t a k skrzydła s t u l i ,
Jak trafion od k u l i
Scierwożerczy p t a k ,
G d y nas w a r i i szlak,
Z pałaszem n a p r z e d z i e
Janosik powiedzie!
Ach!
D z i ś n a m tonąć w łzach:
J a n o s i k n i e żyje,
C z a r n y dół go k r y j e ,
A pałasz t e n r d z a w y
Co wiódł o d O r a w y ,
Na wysokiej borze
Z a c i ę t y w j a w o r z e —•
Hej!..."
Estetyzujący
stosunek
do góralszczyzny c e c h u j e
że p l a s t y k ę o k r e s u m i ę d z y w o j e n n e g o . J e d n y m
z
tak
najbar
d z i e j c h a r a k t e r y s t y c z n y c h p r z y k ł a d ó w j e s t twórczość Z o
fii
Stryjeńskiej. Ż y w y
ka
wyraźnie
k o l o r y t , rodzaj
nawiązują
do
stylizacji, tematy
folkloru,
do
jego
wzorów
plastycznych.
Utrwalony
na dobre
w
społeczeństwie,
w w i e l u u/bworach s t e r e o t y p
nadludzkiego
sprawdzony
zbójnika, stały
p o p y t na tego r o d z a j u b o h a t e r a i s e n t y m e n t a l n y
do
Podhala
olbrzymich
rzesz
n i k i , k t ó r e s p r a w i ł y , że w
jawia
na
się w i e l k a
bardzo
to
czyn
ciekawy,
na temat
Tatr
pasjonujący
i
i
Podhala
M a r z e n i e m piszącego t e s ł o w a j e s t znaleźć
kopiańskiej. N a p r z y k ł a d z i e
rało
stwu
społeczeństwo
lekturę
w
widziało T a t r y
pisarzy
wydawcę,
powodzenie,
przekonany,
widać
i Podhale,
podhalańskich,
literaturze na temat
dziej. Jestem
grafomanii
Podhala
co
się
jak
najbar
niezwykłe
a być m o ż e dałaby początek b a d a n i o m n a d
narodowej.
W
t y m miejscu
sca — p r z y t o c z ę t y l k o k i l k a
np.
wiersz
Tańce: *
2
94
odbie
społeczeń
podobało
że r z e c z b y miała
za
najlepiej,
g r a f o m a n i ą w o g ó l e , zupełnie zapoznaną dziedziną
literatury
to
pouczający.
k t ó r y b y się z d e c y d o w a ł w y d a ć antologię g r a f o m a n i i
jak
po
tatrzańisko-podhalańskich
poziomie.
poetycka
temat niezwykle
stosunek
—
l a t a c h międzywojennych
ilość w i e r s z y
niskim
Grafomania
czytelników
Zofii
—
naszej
z braku miej
d r o b n y c h przykładów.
Kośeiszewskiej
Zbójnicki
z
Oto
cyklu
�„ U r o d z i ł się n a śniegu, a m o ż e n a h a l i ,
Słuchał s p o w i e d z i s m r e k ó w i s z u m u s i k l a w y
A d l a c z e g o n i e p a l i t e n t a n i e c górali?
Dlaczego jest żywiołem ognisty i k r w a w y ?
J a k b y z a c z a r o w a n y ręką
Skoczylasa,
O r l i , d u m n y , z płomieniem i g r a koza dzika —
I któż n i e z r ó w n a n e g o doścignie zbójnika,
G d y l a t e m n a p o l a n i e nocą srebrną h a s a ? "
Oto i n n y przykład: f r a g m e n t
wiersza
E . S k o k o w s k i e g o Zakopiański
Farys.
Stanisława
24
„ — H e j , precz m i z drogi, p o t o k i !
W h u r a g a n o w y m rozpędzie
M i j a m przepaści k r a w ę d z i e ,
Prześcigam b y s t r e obłoki!
Już w n a d z i e m s k i e lecę s z l a k i ,
G d z i e słoneczne krążą p t a k i ,
T a m , g d z i e o r ł y mii z z e n i t u
K r z y c z ą : zgiń, a pędź do s z c z y t u ! "
I n n a f a l a g r a f o m a n i i t o u t w o r y w g w a r z e podhalań
s k i e j . W i e l u działaczy r e g i o n a l i s t y c z i n y c h , p r z e j m u j ą c
apelem
za
o stworzenie
pióro.
a priori
Żywość
literatury
ruchu
podhalańskiej,
regionalistycznego,
d l a dzieł p i s a n y c h g w a r ą
się w i e l e
utworów
Jednym
z
układaczy
generał, działacz
ruchu
życzliwość,
sprawiła, że
o zdecydowanie
miernej
wierszy
był
Ukazało
wartości.
Andrzej
regionalistycznego,
się
chwytało
Galica,
znana
postać
n a t e r e n i e P o d h a l a . O t o f r a g m e n t j e g o u t w o r u Janosik
Z b ó j n i c y , klęczący p r z y
zwłokach J a n o s i k a ,
przysięgają:
Z b ó j n i c y n a usługach r e s t a u r a c j i zakopiańskich. I I . 2 8 —
31. W y s t r ó j r e s t a u r a c j i „ J ę d r u ś " . I I . 32. R e k l a m a b a r u
„Poraj"
„Ślubujemy u t w y c h zwłok
Bronić g w a r y ,
Naskiej wiary,
N a s z y c h p r a w i ślebody...
Choćby z nas d a r l i pasy,
W kipiącej k ą p a l i s m o l e ,
K o ś c i łamali n a k o l e ,
Szubienic wyrastały lasy,
Przysięgamy!
Że w y t r w a m y !
A ż padną z a m k i i g r o d y . . .
( u d e r z e n i e trąbit, p o m r u k g r o m u ,
Podobne
u t w o r y , będące
kulturowych,
świadczące
odczytywania
—
jak
w
o
odbiciem
w y b i t n y c h poetów
przypadku
powyższym),
—
zbiorków
neoludowej
kładu m o ż n a w y m i e n i ć
poezji
sum.
W
Rozwija
się
roku
1937 —
Stanisława
—
chowej
Jest
zbójnik
występujący
chłopskiej
w
bajkowe
osadzoną
wyzyskiwanej
gdzie
Zachemskiego
Wysokich
poezji
t o zbójnik
wprawdzie
także
—
wiaterny
poematu
Janosik
zbójnik
z
Tar-
nowego
na tle sytuacji
krzywdy.
przymioty,
silnie
Gęśle
Tater
z opublikowaniem
zbójnik-mściciel
ziemską,
często
podhalańskiej,
Dobrowolskiego
się w
się
Wyszło
neoludowy.
wraz
Ryszarda
.pojawia
Z
prądów
sposobie
tematyką. D l a p r z y
Antoniego
czy Jana M a z u r a
i
(np. Wyspiańskiego,
często s p o t y k a m y się n a zbójnicką
z jawora
orszak
wstaje) "
przewijały
p r z e z polską prasę l a t m i ę d z y w o j e n n y c h .
kilka
32
różnych
popularności
typu.
społecznej,
Wyposażony
ale będący
w • t l e stosunków
w s i . Z a b i j a bogatych, rozdaje
postacią
społecznych
biednym
—
pde -dla s ł a w y , l e c z 'dla ulżenia d o l i l u d u . P o j m a n o
Jano
sika nie t y l k o na skutek zdrady
ludo
wej
legendzie,
a l e także
się w k a r c z m i e . I w r e s z c i e
h i s t o r i i , niż dotychczas
mściciela n i e ż y c z l i w a ,
Inlteligenicka
31
.
25
dlatego,
kochanki, jak w
że
nasz
bohater
upił
— zupełnie i n n e z a k o ń c z e n i e
— g a w i e d ź ogląda śmierć
swego
szydząca.
i neoludowa
tradycja
zbójnicka
warła b a r d z o s i l n y w p ł y w n a kulturę ludową
wy
Podhalan.
N a przykład strój. Z a m i a s t być, j a k w X I X w., p o p r o s t u
u b r a n i e m , staje
zamanifestowania
się o b i e k t e m
podziwu, koniecznym
„góralskości".
Michalina
dla
Cwiżewłcz,
95
�II.
33—36.
Współczesne
pamiątki, s p r z e d a w a n e w p r y w a t n y c h s k l e p a c h i n a t a r g u w
d r e w n i a n y talerz, wieczka kasetek d r e w n i a n y c h .
Zakopanem
�i społeczniczka
nauczycielka
wspomina
Bukowian,
z Bukowiny
Tatrzańskiej,
namawiała
j a k p o d koniec l a t dwudziestych
2 6
a b y wystąpili
p u b l i c z n i e ze
swymi
tańcami.
W y w o ł a ł o t o konsternację. T a ń c z y ć po góralsku n a s c e
nie? A
cóż w
ośmieszenie.
t y m ładnego?
pierwsze
stroju
męskim
zbójnickiej. O b s e r w u j e m y
trzydziestych,
znaczne
dość
długo.
strój —
Kiedy
już n i e t a k i
wyraźnie
wpływ
inteli
z niej neoludowej —
legendy
n a przykład, począwszy od l a t
rozpowszechnianie
się
„zbójnic
k i c h " opasków. O p a s k i , w X I X w . w ą s k i e , sięgają
nie od bioder po pachy
bione,
są
obecnie
( i l . 10). W t e d y
nabijane
końca
XIX
ozdobami
rozmiarów,
sadniczo
sięgając
ze
srebra
opowiadania
o
do m o n s t r u a l n y c h
i
się
też
funkcja
pasterzom.
zbójnikach
atrybucie
zbójnika,
Często
pracy,
spotykane
wywijających
spowodowały,
ciupagami,
że
niezbęd
ciupaga
za
częła slię cieszyć w i e l k i m w z i ę c i e m j a k o p a m i ą t k a z
h a l a , a g ó r a l o m służy n a dobrą
zbójnickiego.
Ponieważ
sprawę t y l k o
zmieniła
się
Pod
do
funkcja
tańca
ciupagi,
z m i e n i ł się też j e j w y g l ą d . M o s i ę ż n e l u b m i e d z i a n e
by, w
j a k i e wyposażona
jest
neoludowa
za
ciupagi.
o ciupadze cudownej Janosika, o ciupadze j a k o
nym
c i u p a g a , są p o
Po
koronacyjnym.
I I wojnie
światowej
Zbójnik
narodem
przystąpił
do b u d o w y
z całym
rzeczywistości.
6-letniego
Pomagał
walnie
( i l . 24). G r a ł w
Pamiętam pewien
w
podhalański
wraz
zrębów
nowej
wykonywaniu planu
filmie Podpole w
ogniu.
zespół podhalański, który w
( i l . 17). I c h f o r m a
d a w n y c h noży —
jest
nieomal
noże
identyczna
eksponatów m u z e a l n y c h .
—
prócz l o g i k i —
Ro
suge
r u j e , że są a u t e n t y c z n e . A i n t e l i g e n t , kupując
regionalną
pamiątkę, w y m a g a
mają
autentyku.
Autentyczne
o b r a z k i n a s z k l e o zbójnickiej
Słowacji, które przestano
i
tematyce
malować
X I X w . ; a u t e n t y c z n e mają
n a przełomie
J a k starałem się w y k a z y w a ć
Goszczyńskiego
w
niniejszym artykule,
się legendą
wartości n a t u r y
był
korzystają
o d piękna.
k a ż d y z w i e l k i c h t w ó r c ó w posługując
Zbójnik
ze
XVIII
b y ć zbójnickie noże, z a k u
cego s t a l e z k o n s u l t a c j i f a c h o w c a
nicką d ą ż y ł do p r z e k a z a n i a
być
przynoszone
p i o n e w 1970 r . bezpośrednio o d p r o d u c e n t a ,
samotnym
zbój
ogólniejszej.
romantycznym
b o h a t e r e m , zbójnik W i t k i e w i c z a рта-Polakiem o w i e l k i c h
duchowych
wartościach,
abójnik
Skoczylasa
—
silnym,
potężnym l u d o w y m b o h a t e r e m o n a d l u d z k i e j m o c y .
zbójnik współozesny n i e j e s t n i k i m , n i e w y r a ż a
Otóż
nic, nie
służy n i c z e m u — a r t y s t y c z n e p r z e t w a r z a n i e go g r o z i
uchronną
plajtą.
O s t a t n i niewypał
E r n e s t a B r y l l a Na
nie wnosi
szkle
n i c , zupełnie
malowane,
tego
Zbójnik,
treści
czy
który
dotychczas
artystycznych,
estetycznych
—
treści
służy
r e k l a m o w y m . Z n a l a z ł się w
był
typu,
denerwuje
nic nowego —
p ó ł s ł ó w e k i rżnięcie n a pseudoswojską
ozdo
pros<tu a f u n k c j o n a l n e . Przestała być narzędziem, stała się
mieczem
auienltyku.
b i o n e są n a m i e j s c u . W s z y s t k o
i mo
była p o p r o s t u narzędziem
wszystkim
zdo
„krzesiwek"
kolan. Zmienia
zewnętrzny
ciupaga
przede
obecnie
prawie
wygląd
XlX-wSeczna
służąc
w . , dochodzą
obec
dość u b o g o
siądzu. P a r z e n i c e n a p o r t k a c h , o d m a l e ń k i c h
z
i miłośnicy p l a s t y k i l u d o w e j , ż ą d a m y
T o t e ż go n a nasze życzenie produkują. N a p r z y k ł a d
z formą
widzimy
genckiej — i wypływającej
prawdziwi
trwały
sukcesy,
Sztuki Ludowej".
to czy
My,
zbójnickie
j a k d a w n i e j , l e c z p a r a d n y — zaczął się rozpowszechniać.
W
znawcy
„Polskiej
G ó r a l e b a l i się narazić n a
Przekonywania
j e d n a k przyszły
33—36). Ś w i a d c z ą o n a s . O c z y w i ś c i e n i e d o t y c z y
telników
banałem,
nic, tylko gra
nutę.
nosicielem
różnorodnych
dziś
nie
sztuka
—
różnych
ideowych
pamiątkarstwu
zupełnie i n n e j
i
celom
płaszczyźnie.
Ongiś p a t r o n o w a ł r o m a n t y c z n y m b u n t o m , dziś r e k l a m u j e
dom
21,
towarowy
28—32),
( i l . 1 1 , 23), l o k a l e
papierosy,
kiełbasę
z
zakopiańskie
rusztu
i
raid
( i l . 15,
moto
c y k l o w y . Zbójnik zdobi Krupówki w czasie „Tatrzańskiej
zbój
n i c k i m " śpiewał:
„ N i e c h a j żyje w s o m e j r z e c y
s o j u s chłopsko-robotnicy!
H e j ! F e e góralska c h a t a
p o k o j u lo świata!"
co w
zestawieniu
z poprzedzającą
36
pieśnią
„ O d sałasa d o sałasa,
fboro pićkno, będzie nasa!
H e j ! P ó d ź m y do U r s u l i
co śpi bez k o s u l i ! "
robiło w r a ż e n i e
potężne.
M o ż n a o g ó l n i e p o w i e d z i e ć , że współczesność w
jach
legendy
zbójnickiej,
uproszczonych
t o okres
pastiszów,
dzie
t r y w i a l i z a c j i , okres
artystycznego
pustosłowia.
Z b ó j n i k w s p ó ł c z e s n y n i e j e s t już — b o być n i e m o ż e —
natchnieniem
idla
artystów.
Nie
d a się go
przetworzyć
w sposób n o w a t o r s k i , g d y ż s t a n o w i s y m b o l m a r t w y , a r t y
stycznie n i e p r z y d a t n y . Zbójnik współczesny
cją, o z d o b n i k i e m , pamiątką
jest
z Zakopanego
—
dekora
nie wnosi
już żadnych n o w y c h wartości. N i e m a n o w y c h , o r y g i n a l
n y c h dzieł z w i ą z a n y c h z t e m a t y k ą zbójnicką —
jest pastiszem: proza
stwo
K a p e n i a k a , poezja
na szkle.
Współczesny
zbójnik
pięknie kwitnącym
miątek, p o d o b n i e
przejawia
się
pamiątkarstwie.
społeczeństwa.
także
grafomanii
przeważająca
Stwierdzić
silnie
N a przykładzie
j a k n a przykładzie
prześledzić, j a k w i d z i P o d h a l e
skiego
wszystko
Kubińca, m a l a r
należy
Wielka
świadectwa
Kupujemy
t o szkoda,
naszych
je,
bo
gdyż
gustów,
są
bo c e n n e
upodobań
n a m odpowiadają
i
pol
smutkiem,
że n i k t w P o l s c e n i e p r o w a d z i d o k u m e n t a c j i t y c h
bów.
można
część
ze
w
pa
wyro
dokumenty,
stereotypów.
( i l . 4,
5,
16, 18,
97
�J e s i e n i " (il. 27). N a j p i ę k n i e j
jednak wygląda n a p e w n y m
plakacie. J a k z w y k l e , n o g i m a skrzyżowane w p o d s k o k u
i
zamierza
się
ciupagą,
jakby
chciał
wyrżnąć
w ł e b ; n a d n i m zaś w i d n i e j e zachęcający n a p i s :
LA
widza
VISITEZ
POLOGNE!
W a r t o jeszcze r a z s i l n i e p o d k r e ś l i ć : z p u n k t u
widze
n i a wartości a r t y s t y c z n e j dzieła j e s t rzeczą obojętną
bohater
jest zbójnikiem,
przodownikiem
brany
pracy.
krwi,
raczej:
bohater
korsarzem,
musi
być
czy
czy
do
sposób m o ż l i w i e najpełniejszy
ukazy
w a ł w a r t o ś c i , j a k i e a u t o r dzieła chce przekazać.
Bohater
winien
dzieła
tak, aby w
A
księciem
służyć
dziełu, n i e dzieło
o zbójniku
tylko
dlatego,
bohaterowi.
Tworzenie
że publiczność
p o s t a c i j e s t o d kilkudziesięciu l a t p r z y z w y c z a j o n a
artystyczny
fałsz, w y w o ł y w a n i e
do
—
tej
to
duchów.
PRZYPISY
A . W r z e ś n i o w s k i , Tatry
i Podhalanie,
„Ateneum"
t. I I I , 1881, s. 226.
K . T e t m a j e r , Bajeczny
świat Tatr, W a r s z a w a (1906).
Sabałowe
bajki,
W a r s z a w a 1969.
W. B r z e g a , Żywot górala poczciwego,
K r a k ó w 1969.
O pamiętnikach O h r a m c a w :
Wł. W n u k ,
Moje
Podhale,
W a r s z a w a 1969.
S. Goszczyński,
Dziennik
podróży
do
Tatrów,
W r o c ł a w — K r a k ó w 1958.
N a t e n t e m a t dokładne d a n e b i b l i o g r a f i c z n e w e
w s t ę p i e S t . S i e r o t w i ń s k i e g o , tamże.
S. Goszczyński,
Sobótka
(w:)
Dzieła
zbiorowe,
L w ó w 1911.
Tamże.
S t . P i g o ń , Uwagi
o genezie
i zakroju
kościeli
ska"
S. Goszczyńskiego,
„ P a m i ę t n i k L i t e r a c k i " R. X X j V I ,
1921 ,z. 1.
K . T e t m a j e r , S t a r a książka i stara
pieśń ( w : ) Na
Skalnym
Podhalu,
K r a k ó w 1970.
K . P o t k a ń s k i , Podhale
(w:)
Pisma
pośmiertne,
t . I , K r a k ó w 1924.
T . Chałubiński, Sześć dni w Tatrach.
Wycieczka
bez programu,
„ N i w a " R. V I I , 1879, t . 15.
S t . W i t k i e w i c z , Na przełączy,
( w : ) Pisma
tatrzań
skie, K r a k ó w 1958, t . I .
Brzega, op. c i t .
S t . W i t k i e w i c z , Pisma
tatrzańskie,
op. cit.
"
Brzega, op. c i t .
T e t m a j e r , Na Skalnym
Podhalu,
op. cit.
T e t m a j e r , Bajeczny
świat Tatr,
op. cit.
Tamże.
K . T e t m a j e r , Legenda
Tatr, K r a k ó w 1959, t . 1—2.
K . T e t m a j e r , Śmierć
Janosika,
( w : ) Poezje
wybra
ne, K r a k ó w — W r o c ł a w 1968.
Z . K o ś c i s z e w s k a , Tańce, W a r s z a w a 1929.
S t . E . S k o k o w s k i , Zakopiański
Farys,
Zakopane
1921.
A . G a l i c a , Janosik.
Pieśń dramatyczna
w 4 aktach,
W a r s z a w a 1922.
2o W y w i a d a u t o r a artykułu z M i c h a l i n ą C w i ż e w i c z .
Tekst w y w i a d u w posiadaniu autora.
1
2
3
4
5
0
7
8
9
1 0
1 1
1 2
1 3
1 4
1 5
1 8
1 8
1 9
2 0
2 1
2 2
2 3
2 4
2 5
F o t . : B i b l i o t e k a U n i w e r s y t e c k a w W a r s z a w i e — i l . 13; C A F —
i l . 19; K r y s t y n a G o r a z d o w s k a — i l . 8; A n t o n i K r o h - i l . 10, 11.
23; Stanisław E l i a s z - R a d z l k o w s k i — i l . 1; B o h d a n S a w i l s k i —
i l . 24; R o m a n S e r a f i n - i l . 3, 7, 9, 12, 20, 22; J a n Świderski i l . 4 - 6 ; 14-18, 21, 26-36, 38
Zdjęcia a r c h i w a l n e ze zbiorów: M u z . E t n o g r a f i c z n e g o w K r a
k o w i e — i l . 1; M u z . Tatrzańskiego w Z a k o p a n e m — 11. 2; H a l i n y
K e n a r o w e j — i l . 25; M i c h a l i n y Cwiżewlczowej — i l . 37
E k s p o n a t y z e z b i o r ó w : M u z . Tatrzańskiego w Z a k o p a n e m —
i l . 17, 20; Państw. M u z . E t n o g r a f i c z n e g o w W a r s z a w i e - i l . 24.
II.
37. G ł o w a
górala. F o t . z 1939 г. I I . 36. Z b ó j n i k
pamiątka z M H D
—
�