-
https://www.cyfrowaetnografia.pl/files/original/4d5afb7714fc37cd8312d7d1d61eb8d5.pdf
158ff63e439952ec1b61026e73aac965
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Lud
Text
A resource consisting primarily of words for reading. Examples include books, letters, dissertations, poems, newspapers, articles, archives of mailing lists. Note that facsimiles or images of texts are still of the genre Text.
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Relation
A related resource
oai:cyfrowaetnografia.pl:publication:2150
Date
A point or period of time associated with an event in the lifecycle of the resource
1996
Subject
The topic of the resource
Polskie Towarzystwo Ludoznawcze
etnologia polska
Identifier
An unambiguous reference to the resource within a given context
oai:cyfrowaetnografia.pl:1997
Title
A name given to the resource
Kilka uwag o przeszłości i teraźniejszości etnologii polskiej/ LUD 1996 t.80
Description
An account of the resource
LUD 1996 t.80, s.21-30
Creator
An entity primarily responsible for making the resource
Jasiewicz, Zbigniew
Language
A language of the resource
pol
Publisher
An entity responsible for making the resource available
Polskie Towarzystwo Ludoznawcze
Format
The file format, physical medium, or dimensions of the resource
application/pdf
PDF Text
Text capture metadata for PDF documents
Text
Lud,
l.
80, 1996
IBIU'iILVv
Ji\SIEWIC/
111'1: tUL Elnologi i i i\nlropologii
Kulturowei
I ni\\ers: lei illl. 1\. MiekiewiC/<1
PO/n<lli
KILKA UWAG O PRZESZŁOŚCI
I TERAŹNIEJSZOŚCI
ET, 'OLOClI POLSKIEJ. W STULECIE POLSKIEGO TOWARZYSTWA
LUDOZNA WCZEGO
Zachęty do rozważall dostarcza nie tyłko IDO-lecie Polskiego Towarzystwa
Ludoznawczego.
kierujące uwagę ku przeszłości, ale również obecna sytuacja
etnologii polskicj. Przcmiany polityczne i społeczne w Polsce, a przede wszystkilll upadck komunistycznego
pallstwa, otworzył szersze niż dotąd możliwości
kontaktowania
siQ z nauką światową i uczestniczenia
w rozwoju tej nauki. W
ostatnich latach zwiykszył się znacznie zakres autonomii środowisk naukowych
i Illożliwości decydowania o kierunkach rozwoju nauk w kraju. Pojawia się też
pytanie jak postępować z wytworzonymi
w przeszłości,
w odrębnych
warunkach nie tylko ostatnich dziesięcioleci,
specyficznymi
cechami etnologii polskiej. Co zachować z rodzimej tradycji naukowej i jak wykorzystać
zdobyte
unikatowe doświadczenia,
a z drugiej strony w jaki sposób zmienić te cechy,
które tworzą bariery utrudniające wymianę poglądów i współpracę z badaczami
z innych krajów i z nauką światową?
W krótkim artykule pragnę jedynie zasygnalizować
uznane przeze mnie za
\\ażne sprawy dotyczące naszej gałęzi nauki. Spróbuję jednocześnie
odpowiedzieć na pytania:
I. Czym była i jest etnologia polska jako jedna z etnologii "narodowych"?
2. Jakie znaczenic ma obecnie historia polskich nauk etnologicznych
i studia
Ilad tą historią?
3. Jakic są ukształtowanc
przez historię cechy polskiej etnologii
i jakie
\\) nikają z nich konsckwencje
dla naszych prac dzisiaj?
4. Na czym polegały zmiany w etnologii polskiej?
:) .laki jest obecnic stan etnologii polskiej, lub - lepiej - nauk etnologicznych w Polsce? Czy są one pewną całością czy też niespójną konfiguracją
kierunków zainteresowall
i zbiorem w różny sposób pracujących badaczy?
Okrcślenie ctnologia "narodowa"
rozumiane jest przeze mnie jako zespół
ludzi i ich dzia/all: poznawczych,
organizacyjnych
i aplikacyjnych
osadzonych
�22
w ramach narodu - wspólnoty historycznej,
kulturowej i politycznej. Znanajest
wyjątkowa
wrażliwość
etnologii - jako dyscypliny
naukowej -- na warunki.
w których się rozwija. Warunki te tworzyło dla etnologii polskiej położenie
geograficzne
i historia Polski oraz wynikające z nich jcj cechy: kraju i narodu
usytuowanego
w Europie Środkowej,
przez długi czas głównie rolniczego. o
specyficznej
w przeszłości
strukturze
społecznej
z Iiczną grupą szlacht).
podlegającego
wpływom Wschodu, ale jednocześnie
o silnych związkach z kulturą Europy Zachodniej,
zapoczątkowanych
przede wszystkim
przyjęciem
katolicyzmu,
przez długi okres wieloetnicznego,
a po roku 1945 w zasadzie
monoetnicznego,
narodu pozbawionego
na skutek zaborów i najazdu nazistowskiego własnego paJ'lstwa, uzależnionego
w wyniku II \vojny światowej i umowy w Jałcie od Związku Radzieckiego.
Dla etnologii polskiej. jako jednej z
etnologii narodowych,
ważne były wszystkie z wymienionych
tu. a także inne
jeszcze okoliczności.
Jedną z najważniejszych
był jednak brak, przez długi
czas, własnego paJ'lstwa i w związku z tym brak poparcia dla nauki ze stron)
instytucji tego paJlstwa. Paradoksalnie,
brak tych instytucji, rckolllpenso\\an)
jedynie w części przez instytucje o charakterzc społccznym,
i inne jeszcl.e prz)czyny w okresie zaborów w XIX i na początku
XX wicku sprawiły. że
etnologia polska rozwijała się w tym czasie w ścisłych kontaktach z nauką \\
innych krajach. Wielu naukowców
pracowało w ramach instytucji naukO\\yeh
poza krajem lub utrzymywało
z nimi kontakty (Sokolewicz,
1973, s. 172 i n.):
wydano wiele dzieł ze światowej
literatury etnologicznej
i antropologicznej.
przetłumaczonych
na język polski, i to w krótkim czasie po ukazaniu si~
pierwodruku.
Sytuacja największej
izolacji nastąpiła w okresic po " wojnie
światowej, kiedy to na skutek przyczyn politycznych
i ideologicznych,
także \\
wyniku działania mechanizmów
samoobrony,
etnologia polska, podobnie jak
cała nauka, przede wszystkim jednak humanistyka,
zamknięta została na jakiś
czas w granicach jednego pallstwa. Charakter polskiej etnologii kształtov.any
był ponadto, podobnie jak etnologii gdzie indziej, przez wpływ wybitnych
uczonych - wielkich mistrzów, dostrzeżony w analizach rozwoju etnologii i antropologii kulturowej na świecie. Autorytet luminarzy nauki światowej wspóJwystępował
w ramach etnologii polskiej z poważną rolą wybitnych liczonych
pracujących
w kraju: autorów znanych prac oraz inicjatorów
bada{j i kien)\\ników instytucji naukowych, grupujących
wokół siebie zespoły współpracO\\ników i uczniów. Warunki uprawiania
nauki na ziemiach polskich, a także
wyraźne zamykanie się europejskich
etnologii narodowych,
szczególnie tych
skoncentrowanych
na studiach nad kulturą własnego ludu, w granicach jednego
paI'1stwa i jednej grupy narodowej,
sprawiły, że tylko nieliczni spośród etnologów polskich uzyskali możliwości
oddziaływania
wykraczające
poza ram)
nauki polskiej.
Historia etnologii
polskiej wskazuje na zmieniające
się relacje między nia
a nauką w innych krajach i w skali świata. Dlatego też nie można przcdsta'v'viać
�23
etIH)logii namdowych jako samych dla siebie i jednorodnych
wewnętrznie,
różn:- ch natomiast kategorialnie i izolowanych jedna od drugiej. Wręcz przeci\\nie. posługiwanie się koncepcją etnologii "narodowych"
zakłada nie tylko
odn;bności. niekiedy bardzo poważne, ale również przyjęcie wzajemnego
oddziaływania
tych etnologii
i istnienia szerszej etnologii
i antropologii
kulturowej, europejskiej
i światowej. To właśnie w ramach rozważaJl nad
relacjami między etnologami narodowymi, a etnologią lub antropologią w skali
kontynentu
lub świata, dostrzeżono
niekompletność
koncepcj i "centrumperyferie". absolutyzującej
twórcze cechy jednych i bezpłodność
naukową
innych regionów i grup ludzi (International. .., 1991, s. XXI).
Posiadanie przez etnologię polską statusu etnologii narodowej, uzyskanego
już dawno. bo w II polowie XIX wieku, wymaga wysiłku, aby ten status
roz\\ inąć. Potrzebne są dalsze prace pozwalające spojrzeć na etnologię polską
i slużące jej jako całości: syntezy poszczególnych
kierunków i całokształtu
badaJ1. podręczniki metod i słowniki, opracowania historii i inne. Podkreślam,
że myślę tutaj o etnologii narodowej jako pewnej całości korzystającej z osiągnięć i funkcjonalnej nic tylko wobec własnego śmdowiska narodowego,
ale
ró\\ nicż wobec calości szerszej jaką jest nauka światowa. Dlatego też konieczn) będzic slaly wysiłek przedstawiania
związków etnologii polskiej ze świato\\ ą etnologią i antropologią, i jej w nich miejsca.
Szczególną rolę w kształtowaniu
i funkcjonowaniu
etnologii narodowej
pelnią studia nad jcj historią. Pozwalają one nie tylko na śledzenie zmian w
problematyce badałl i rozwoju pojęć oraz koncepcj i teoretycznych,
a także
z\\ iązków z warunkami w kraju i z nauką światową, ale ponadto wskazują
t1adycję. do której można się odwołać, i w ten sposób wyznaczają współczesny
zakres przcdm iotowy dyscypl iny. Cenne są prace dotyczące histori i etnologi i
polskiej, które już powstały (m. in. Kutrzebianka,
1948; Historia. .., 1973;
Burszta. KopczY(lska-Jaworska,
1982; Damrosz, 1988). Potrzebne są jednak
no\\e opracowania.
które odpowiedzą
na pytania najbardziej
nas obecnie
interesujące. Jakie były relacje w historii etnologii polskiej między tendencjami
do uniwcrsalizacji dyscypliny a dążeniami do jej zamykania się i koncentracji
na kullurzc ludowej kraju') Dlaczego etnologia polska nie skorzystała
w
szerszym zakresie z możliwości otwarcia na świat, jakie pojawiły się po roku
19:;6') Jakie byly przyczyny ograniczonego zainteresowania
teoriami antropologicznymi w okresie powojennym - czy tylko polityczne lub ideologiczne, narzucone z zewnątrz. czy także wytworzone wewnątrz środowiska? Co spowodo\\alo silniejsze chyba \V etnologii polskiej, w porównaniu z innymi naukami
humanislycznymi,
manifestowanie
różnic międzypokoleniowych?
Jakie są
dal) chczasowe reakcje etnologi i polskiej na szersze obecnie kontakty z antropologią światową, w tym również z antropologią
postmodernistyczną?
Mam
nadzieję. że zapoczątkują one szerszą dyskusję nad przeszłością
i teraźniej-
�24
szością etnologii,
tak potrzebną dla dalszego rozwoJu refleksji nad naszym
kierunkiem badań.
W studiach z zakresu historii etnologii możemy przyjąć rM.ne założenia. \\
Europie Środkowej, w tym i w Polsce, upowszechnił
sil( obraz historii narodowych etnologii, który nakazuje widzieć stopniowe przechodzenie
w przeszłości
od opisowego
ludoznawstwa
czy etnografii
do zajmowania
się globalnym
wymiarem
kultury, właściwym
antropologii
społeczno-kulturowej.
8ardziej
waltościowa jest jednak perspektywa
inna. pozwalająca
dostrzec od dawna już
mające miejsce współwystępowanie
tych dwóch kierunków
zaintereso\\ali.
Patrząc z tej perspektywy, do dziejów i tradycji etnologii polskiej zaliczymy już
nie tylko opisy ludu, takie choćby jakie pozostawił z początku XIX wieku S
Staszic i programy
badal1 nad kulturą ludową, ze znanym programem
H
Kołłątaja z roku 1802, który jest często traktowany jako początek etnologii
polskiej (Kutrzebianka,
1948, s. 7; Posern-Zielillski,
19T1, s. :> I). Wlączymy do
nich ponadto rozważania obydwu wymienionych
powyżej przedstawicieli
późnego polskiego Oświecenia
nad rozwojem kultury i powołaniem
ludzkości. \\
ramach uprawianej
przez nich "historii filozoficznej"
(Szacki, 1981. cz. I. :-..
147). Szczególnej uwagi godne jest niedocen ione dotąd przez etnologów dzido
S. Staszica Ród ludzki (1819-1820;
1959). Przedstawiony
został w nim nic
tylko ogólny obraz rozwoju kultury, ale również, przy pomocy materiałó\\
m.
in. z opisów ludów pozaeuropejskich
i metody porównawczej,
nie rÓ:i.ni'lcej Sl~
w zasadzie od stosowanej
przez ewolucjonistów,
geneza i charakterysty"i
poszczególnych
elementów
i dziedzin kultury. Podstawą rozwoju kultur: są.
zdaniem S. Staszica, coraz szersze możliwości poznawcze ludzi. Występują one
jednak w ścisłym zespoleniu
z ich działalnością
gospodarczą
i stosunkami
społecznymi,
wśród których wielkie znaczenie mają fonny gospodarowania
i
formy własności.
Wyrazem
rozwoju
kultury są poszerzające
się ,.związ"i
człowieka z rzeczami, zwierzęty i ludźmi" (1959, t. I, s. 230). S. Staszic stosuje
nowoczesne terminy: "fetyszyzm",
"politeizm";
przejęty tragedią Polski odróżnia cechy kulturowe
i związki społeczne tworzące naród: "naród Polakó\\ ...
całkiem
z jednego
języka
i z jednego
rodu już w jedno spoleczelist\\o
połączony" (1959, t.3, s. 257). Zadziwia ponadto, wprowadzając
do rozwaia"]
nad rozwojem ludzkości, rozbudowaną
koncepcję potrzeb stanowiących
o sposobie istnienia człowieka i zmianie tego sposobu: "Rósł człowieka rodzaj, rosi)
człowieka
potrzeby. Te były zawsze wodzem jego...
. Śledźmy czlowieb
potrzeby a pójdziemy drogą, którą postępował człowieka rodzaj" (1959. t. I. s.
77). Zadaniem historyka etnologii jest jednak nie tylko odnajdowanie
czasu i
sytuacj i, w których obok deskrypcj i pojawia się koncepcja teoretyczna a obok
zainteresowa6
kulturą ludową myślenie o kulturze w wymiarze globalnym
Winien on również podejmować
próby ustalenia charakteru
i wzajemnych
relacji tych dwóch sposobów postrzegania
świata. Przyjęcie dzisiaj szerszego
niż dawniej zakresu badat'l etnologicznych
i antropologicznych
poz\vala nam
�25
pO\\l'acać do przeszłości i poszukiwać w niej bardziej rozległych fundamentów
\\ spółczesnej etnologi i.
Tylko w szerokim
ujęciu historycznym
można rozpatrywać
przyczyny
pojawienia się i konsekwencje
dwóch cech, które traktuję jako charakterystyczne dla etnologii polskiej. Pierwszą z nich jest koncentracja
zainteresowai1
na
kulturze ludowej. Drugą - połączenie, w ramach etnologii, studiów nad kulturą
ludową, przede wszystkim na terenie własnego kraju, z badaniami kultur ludów
pozaeuropejskich,
tzw. plemiennych
lub prymitywnych.
W studiach
nad kulturą ludową uwagę skupiano na terenie tzw. "narodo\\ ym" - związanym z dawnym pai1stwem polskim, obecnym w umysłach
Polaków, jeszcze na początku XX wieku i pokrywającym
się z granicami
Rzeczypospolitej
sprzed zaborów, potem ograniczanym
do obszaru Polski z lat
1918-1939 i Polski w granicach po roku 1945. Przedmiotem
fascynacji
były
przedc wszystkim ziemie wschodnie, tzw. kresy, a obok tego regiony zachowujące odrębnc ccchy kulturowe, takie jak Góralszczyzna,
Krakowskie,
Huculszczyzna. Kurpie, w mniejszym nieco zakresie Łowickie, Kaszuby, Śląsk. Wybiórczość w badaniach osłabiona została jedynie przez przyjęty przez O. Kolberga zamysł zgromadzen ia materi::dów
etnograficznych
z całości
ziem
uznanych za .,narodowe" lub traktowanych jako historycznie związane z dawną
Rzeczpospolitą.
Etnicznie
polski charakter
grup regionalnych
nie był w
przeszlości na ogół ani zachętą, ani też nie odstręczał od podejmowania
badai1.
Decydował stopiell zachowania
tradycyjnej
kultury ludowej oraz jej oryginalność. Pewne różnice w tym zakresie wystąpiły w Galicji i na ziemiach
7aboru pruskiego,
na których w kulturze
ludowej
poszukiwano
nie tyle
archaizmów i cgzotyki ile potwierdzenia
odrębności
od kultury niemieckiej
i
znaków polskości (Jasiewicz,
1955, s. 13). Słowiai1szczyzna
tylko z rzadka
dostarczała ram dla programów badai1 etnologicznych.
Zainteresowanie
ludami
sllmiallskimi
odnajdujemy
oczywiście
już u Z. Dołęgi-Chodakowskiego
i 1818). w niektórych prezentacjach
zadai1 stawianych sobie przez O. Kolberga
(1965, s. 246) a później w pracach A. Fischera (1932-1934),
i przede wszystJ,.im w monumentalnym
dziele K. Moszyi1skiego
Kultura ludowa Sluwian
119:12-1934). Były tojcdnak,
z wyjątkiem pracy K. Moszyi1skiego,
zaintereSO\\an ia skoncentrowan ie na "bl iższych" ludach słowiai1skich, pozostawiające
na uboczu rosyjską kulturę ludową.
Kultura ludowa budziła zainteresowanie
głównie - albo w związku z zakładanym jej archaizmem - jako pozostałość z przeszłości, albo też ze względu na
jej odrębność od kultury środowisk nieludowych.
Ujmowano ją dwojako: raz
jaJ,.o właściwość
nieelitarnych
grup społecznych,
głównie chłopstwa
- jako
subhlturę
a nawet kulturę tych grup, a z drugiej strony jako nośnik wartości,
które w danym czasie ceniono: rodzimości, tradycyjności,
oryginalności,
prostoty. spontaniczności.
Dostrzegano
związek między zajmowaniem
się kulturą
ludową a ważnymi probłcmami społeczno-kulturowymi
i politycznymi:
uzyski-
�26
waniem podmiotowości
przez środowiska chłopskie. wlączaniem siC; tych środowisk do wspólnoty narodowej, rozwojem samorządu lokalnego. zapobieganiem alienacji i stresom w procesach modernizacyjnych.
Aksjologizującc
i instrumentalne traktowanie kultury ludowej prowadziło do jej mitologizacji. która
z kolei wywoływała reakcję w postaci demitologizacji.
Ma ona w etnologii
polskiej prawie ISO-letnią tradycję. Myślę tutaj o R. Berwiilskim ( 1854). który
odmówił kulturze ludowej walorów niezmienności
i niezależności od kultur~
warstw elitarnych i wzmocnił w etnologii nurt krytyczny.
Jak postąpić z bogatym dorobkiem studiów nad kulturą ludową') Współczesny etnolog powinien przede wszystkim zdać sobie sprawę z wiclo,vymiaro\\ości zjawiska i wieloznaczności
terminu "kultura ludowa". Oznacza on zar<'mno
system kulturowy dawnej wsi, który należy już do przeszłości. jak i tradycję
przekazaną z przeszłości i kontynuowaną
przez wspólczesnc grupy rodzinne.
lokalne, regionalne i grupę narodową. Ponadto tym termincm określa się tradycję, której przekaz został przerwany a d() której się powraca. bo traktuje się ją
jako Wat10ŚĆ, albo wreszcie jako element polityki kulturalnej i spoleczncj. ;1
więc jako narzędzie mające pomóc w rozwiązywaniu niektórych spraw naszeg(1
współczesnego
życia. Prace etnologów nie powinny upraszczać obrazu tegl~
wielowymiarowego
zjawiska.
Cenny dorobek ze studiów nad kulturą ludową możc zostać wykorzystany. a
badania mogą być prowadzone w następujących,
moim zdaniem. glównych
kierunkach:
l. Studiów historycznych nad kulturą ludową jako systcmem kultLII'O\\ym
dawnych społeczności, przede wszystkim wiejskich;
2. Studiów nad kulturą ludową jako tradycją, nad mechani/.lllcm przekazu
oraz miejscem i znaczeniem elementów, i wartości tej kultury we \vsp<'1lczesnym społeczellstwie nowoczesnym;
3. Studiów wykorzystujących
materiały i inspiracje związanc z badaniami
kultury ludowej do innych ujęć kultury, np. przedstawiających
kulturę ludo\\ "jako aspekt kultury traktowanej całościowo, zawsze w niej obecny, oraz do
rozważal1 nad teorią kultury, przede wszystkim wówczas. kiedy kulturę ludo\\ą
postrzegamy jako konstrukcję modelową.
Na europejskiej
mapie sposobów uprawiania etnologii. etnologia polska
znalazła się między terenem Niemiec, gdzie oddzielono badanic kultury \\Iasnego ludu i kultury ludów pozaeuropejskich
oraz Rosj i. w której te ch\ ił
kierunki zainteresowat'l
połączono w ramach jednej dyscypliny.
Etnologia
polska skłania się ku drugiemu z przedstawionych
tu rozwicvall, dlatego też
traktuję je jako jedną zjej cech.
N ie ma, jak dotąd, rozważaJl nad genezą tei kan iunkcj i. jej charakterem
i następstwami
dla całościowego
obrazu etnologii polskiej. Przyczyn tego
połączenia doszukuję
się w silnych w Polsce wpływach ewolucjonizmu.
poważnych różnicach społecznych i kulturowych odclziclaj<lcych ..wlasny" lud
�27
od jego obserwatorów i badaczy, najpierw głównie szlachty a później inteligencji. \\reszcie w braku ideologii przeciwdziatającej
łączeniu tych dwóch przedIlliotóvv zainteresowal1 w ramach jednej dyscypliny naukowej. Inną przyczyną
byly warunki życia i możliwości
prowadzenia
badał'!. Raz skłaniały one
badaczy. w kraju o niezbyt dużej ich liczbie, do zajmowania
się ludem
\\ icjskim. a kiedy indziej. często wbrew ich woli - np. wówczas, kiedy stawali
SIC zeslal1cami lub emigrantami
- do zainteresowania
się ludami pozaeuropejskimi. przede wszystkim azjatyckimi.
i\astępstwem
połączenia zainteresowal1 kulturą ludową terenów europejskich i kulturą ludóvv pozaeuropejskich,
które znalazło swój wyraz również
\\ nauczaniu ctnologii. było przyjęcie w badaniach pewnego dystansu wobec
ludnuści wiejskiej wlasnego kraju, traktowanej na ogót bez egzaltacji. W związku I. tym w ramach etnologii polskiej "Iud" nie posłużył do wykreowania
i \\ zmocn ien ia idei nacjonal istycznych,
co stało się udziałem niem ieckiej
llJ/ksk/lJldc.
Innym następstwem było otwarcie na antropologiczne
koncepcje
kultlll"Y. tworzone przecież przede wszystkim na podstawie badal1 i materiałów
plvaeuropcjskich.
Obserwacja przeszlości i teraźniejszości
etnologii polskiej prowadzi do
\\ niosku o jej wyjątkowej zmienności i różnorodności. Zmieniał się i różnico\\el! przcdmiot zainteresowal'!, który uznawano w określonym czasie za najważniejszy kultura ludu wiejskiego terenów europejskich, niekiedy ograniczana do
L\\erbalizowanych przejawów kultury, kultury ludów pozaeuropejskich,
kultura
ludl)\\a obejmująca również grupy niechlopskie, przede wszystkim robotników,
kultury .jrodowiskowc. wreszcie kultura w wymiarze globalnym. Pewien dramatyzm towarzyszyl wym ian ie orientacj i teoretycznych, związanych z ideologiami i kierunkami w nauce. Zmienne były w Polsce, podobnie jak gdzie
indziej. warunki etnologii narodowej i jej relacje z najbliższym otoczeniem:
calością 1lC1lIkiw kraju. panującymi ideologiami, stanem społeczno-gospodar(7: III i sytuacje! polityczną.
Etnologia polska, tak samo zresztą jak etnologie
llail1do\Ve \\ innych krajach. pozostawała ponadto pod napięciem związanym ze
zmieniającymi się jej kontaktami z nauką światową. Odczuwamy obecnie silnie
to napi~cie w związku z szerszymi znowu możliwościami korzystania z dorobhu i uczestniczenia w rozwoju etnologii i antropologii światowej. Zmienna była
\\ reszcie nazwa dyscypliny: ludoznawstwo, etnografia, etnologia, antropologia
spoleczno-kulturowa,
antropologia.
Zmarła już profesor Anna KutrzebaPOJnamwa, zaslużona także w badaniach nad historią polskiej etnologii, zapylana przeze mnie czy nie denerwuje jej różnorodność i zmienność terminów,
~lórymi określamy nasz kierunek studiów, odpowiedziała:
"Nie peszy mnie
\\iclość terminów...
Jest ona, etnologia, zawsze jakby in sIalu nascendi w
Joszuk iwan iu własnej lo/samości i autonomiczności"
( 1995, s. 397).
Nauki etnologiczne w Polsce obejmują obecnie, obok etnologii, także inne
;al~zie studiów, takic jak: folklorystyka, etnomuzykologia,
etnoreligioznaw-
�28
stwo i szereg innych na pograniczu
z innymi naukami. Niektórzy badacze
przyjmują
nazwę antropologów
społecznych
czy kulturowych.
Najbardziej
ustabilizowana
w formalnej strukturze
nauki jest etnologia.
Po niedawnych
dyskusjach
utrzymano
odrębność
studiów etnologicznych
na uniwersytetach
i doprowadzono
do wpisania etnologii na obowiązuj,\cą
w naszym parist\\ ie
listę dyscypl in naukowych,
z których
nadawać
można stopn ie na ukC1\\c.
Ponadto etnologia ma dobre oparcie w wielu placówkach
uniwersyteckich
i \\
innych instytucjach naukowych i muzealnych, dysponuje licznymi czasopismami, a Polskie Towarzystwo
Ludoznawcze
i jego stuletnia historia jest potwierdzeniem trwałości dyscypliny. Różnorodne kierunki badaJl stara się integro\\ać
korporacja uczonych - działający od dwudziestu lat Komitet Nauk Etnologicznych PAN.
Co umożliwia poszukiwanie
tożsamości i autonomiczności
nauk etnologicznych w Polsce? Co wydaje się wspólne w morzu różnorodności
i rzece zmian·)
Tym czymś wspólnym
i stałym jest alternatywny
wobec innych dyscyplin
sposób postrzegania
i interpretowania
rzeczywistości
spoleczno-kulturo\\cj:
wybór przedmiotu studiów pozwalający
docierać do powszechników
kulturowych, swoisty historyzm, który umożliwia przekroczenie
granicy czasu konkretnego oraz kulturaiizm,
wnoszący
do badaó życia społecznego
wartości
kultury,
szczególny
uniwersalizm
dopuszczający
porównyvvanie
zjawisk z
różnych terenów, wreszcie dążenie do generalizacji
- tworzenia i poslugiwania
się teoriami kultury, wieloma zresztą, przy jednoczesnym
nakazie empiryzmu.
Wymienione
powyżej cechy nie mają mocy wyróżników
działających
samoczynnie. Uznanie tych cech za czynnik tworzący gałąź nauki czy zespól specjalności - nauki etnologiczne, jest w istocie sprawą wyboru. Określamy przecież
swoją przynależność,
opowiadamy
się za jakąś tradycją, którą stale zresztą
poszerzamy, a podejmując badania wyznaczamy granice dyscypliny i nadajell1~
jej określony status teoretyczny.
Możliwość wyboru wskazanego tutaj sposobu
pracy obejmuje
również
badaczy z innych środowisk
i 7 inną tradycją:
filozofów, socjologów, filologów, historyków. Niektórzy z nich razem z etnologami tworzą współczesne
nauki etnologiczne.
Tennin "nauki etnologiczne··
najlepiej obecnie oddaje sens różnorodności
i wspólnoty
w obrębie studió\\
folklorystycznych,
etnologicznych
i antropologicznych
\V Polscc.
I3IBLlOGRAFIA
Berwiński R.
1854
Studia a literaturze ludowej ze stanowiska his!OIycz/Jej i /Jol/koll'ej kn"il-ki.
BlIrszla J., Kopczyńska-Jaworska B.
1982
Polska etnografia (etnologia) po II wojnie ... LlId·· l. 66.
1'0111,111
�29
Dal1lros!
I 'iXX
/{o:II'(Jj pOj,i: podslawowych w polskiej na lice a kllllllrze ludowej do 1939 rokII.
Ossolineulll. Wrocław.
[)ok~a-Choclakowski
I.
IX IX () Slo\l'iml,ccF::llie I'r:ed chrześcljańslwem. "Ćwiczcnia Naukowe" t. 2, nr 5.
Fischer 1\.
1'>.\2-1 'n-ł I-;/iwgru/ia slO\l'illliska, l. 1 Polabianie: l. 2 Lu:':yczanie: l. :1 Polacy. Ksią/nica Atlas. Lm'n\'- Wars/awa
/I/s/or;o ..
1')73
l lislm'io ellIop.rafii jJolskiej. pod rcd. M. Tcrleckiej, Ossolineum, Wrocław.
III/crl/o/iol/ol
I()')I
III/emoliollal dicliolllll:V of anlhropologists. pod rcd. Ch. Wintersa, Garland. Ncw
'{ork.
1<)')5
('::,,~i' i ('([Io,vi: l'u::nOllski oó'rodek elnologiczny w elnologii polskiej, w: Etnologia
f1olsk({ /lIi,d::y luduzn{/\I'slll'em a antropologią, pod rcd. A. Posern-Zielil1skiego.
Prace Komitctu Nauk [tnologicznych
PAN nr 6, Poznal1 .
.Ia,;ic\\ iul. Slallery D.
1<)')5
1-.'tI/l1ogralJhl'(/lui illllhropology: The Case of Polish Elhnology, w: Fieldwork and
Foo/lloles. SII/{/ies in Ihe History of European Anthropology.
pod rcd. H. r.
Venneulena i f\. i\. Rold(\I1a. Routledge. London - New York .
.1:1\\ or;;ki I:.. Ko;;ow;;ka L.
I')')-ł
.III/ropologio i hermeneutyka. O tekslach Józefa Ligęzy, Śląsk. Katowice.
"olhcrg O.
I<)(,:i
/)Ztelu 11'.1'::1'slk;e,
KoreSIJondencja. 1.64. Cl.. I. Poznal1 .- Warszawa.
K UC/' lisk i i\.
IlJ,)-ł
I'olslde oliisolIiI' ,l'lI'iala. Sludia :o dziejów poznania kultlIr IlIdowych i plemiennych.
L I ./zjo I .J/rvko. Wydawnictwo
Uniwersytetu Wroclawskiego,
Wrocław.
Kutl'zcha-i'ojnarowa
A.
I <)'):'i
"F/I/ologiujesl z(I\\-'sz('jakby in sialu nascendi ". OdpOlvied:oi lIa pylania Zbigniell'o
.lc:siell'ico. "Lud" l. 78.
['llllleblilnk<l 1\.
l ')-łX
I<o::wój elnograjii i elnologii w Polsce, Wydawnictwo
Polskiej Akadcmii UmieJc;tllości. Kraków.
\ 10;;7.Y(1;;kiK.
IlJ2')-193') kllllllra IlIdowo Slowion, L I - 3. Wydawnictwo
Polskiei Akademii Umiejętności.
Kr'lkó\\'.
I'o,;crtl-/lel iliski !\.
1')73
kszlal/Oll'(tnie .1'/<: elllografii polskiej jako samodzielnej dysc~vpliny naukowej. w:
ł!is/oria etnografii polskiej. pod red. M.Terleckiej, Ossolineum, Wrocław.
Sokolc\\iCl I.
1973
.lliejsce eli/ograjii polskiej \l' nauce obcej, w: Hisloria elnografii polskiej, pod rcd.
M.Terleckiej. Os;;olincum. Wrocław.
Sw;;zic S
IX1')-1 X20 I<lidludzki. l'oeil/a dvdaklycne, w: Dzieła. t. 7 - 9. Warszawa.
I'):")
i<'ld IlId:k/. Wers/o hrlllionowa po ra:: pierws:oy ogloszona drukiem wedlug
:uch()\l'Olle.~o rękopisII. t. I - 3. Palistwowc Wydawnictwo
aukowe. Warszawa.
SLClcki.I
IlJXI
l lisiorio mldi
socjologicznej.
cz. I, Pal1stwowe
Wydawnictwo
Naukowe.
Warszawa.
�30
Zbigniew
Jasiewicz
SOME REMARKS ON THE PAST AND PRESENT OF I'OLlSII 1:IIIN()I.()(iY
ON TilE OCCASION OF TilE CENTENNIAL
POI.ISII ITIINOI.()(i!C/\1.
SOCII:IY
or
(Summary)
The lext is an extcnded version of a paper delivered dlll'ing a eonkrenee
Oil "The I)ast ,Inei
Prcsent of Polish Ethnology.
[A Scssionl 011 the Occasion
of' the Cerltenlli:il uf' I'ullsh
Ethnological
Society" in Wrocław on September 10. I')')'i. The autllOr lucuses un the past alld
present of Polish Ethnology as one of'the "national" ethnulogies in IĆlII'upe. all,ily/.illg its specitic
features determined by the history of Poland, considering the ratiollale uf' the sludies Oil the p:hl
of' the discipline, and discussing its presenl state. The article is related tu the ch,lIlgillg status ul
science in Poland, consisting in broader contacts with science in the world alld a \\ider rallge ul
academic autonomy.
�